Ástin sem einangrað fyrirbæri

Lena Andersson
Í leyfisleysi
Bjartur, 2014

Í símanum er manneskja sem spyr hvort hann geti flutt fyrirlestur um þekkta listakonu. Hann uppveðrast yfir þessu, hefur lengi fylgst með þessari listakonu af aðdáun. Hún hefur rætt um samfélagslega ábyrgð og haldið því fram að listamaður sem ekki taki „afstöðu til samfélagsins og þjáningar mannsins í miskunnarlausri tilveru [eigi] ekki að kalla sig listamann“ (s. 9). Viku áður en hann á að halda erindið byrjar hann að skrifa og finnur hvernig hann færist nær viðfangsefninu, hvernig orðin taka að umvefja og snerta verk listakonunnar eins og þau væru hún sjálf.

Listakonan hrífst af fyrirlestri hans og segir ókunnuga manneskju aldrei hafa sýnt sér svona djúpstæðan skilning. Hún kyssir hann á báðar kinnar. Í kjölfarið fer hann að afrækja sambýliskonu sína, sem hefur sinnt líkamlegum og andlegum þörfum hans í mörg ár, og verður ástfanginn af listakonunni, verður heltekinn af ástarþrá, getur ekki um annað hugsað í marga mánuði. Hann skilur við sína fyrrverandi: „Stökkið er tekið þegar við viljum ekki glata þeirri framtíð sem við höfum þegar kynnst“ (21). Hann hringir, sendir henni smáskilaboð og tölvuskeyti en hún er oftast tómlætið eitt. Samt lætur hann sér ekki segjast og les minnstu bendingu og kæruleysislegasta tilsvar sér í hag.

Svona hljómar upphafið á verðlaunaskáldsögu sænsku skáldkonunnar Lenu Andersson, Í leyfisleysi (þýð. Þórdís Gísladóttir, Bjartur 2014), snúið upp á karlmann. Hvers vegna í ósköpunum var ég að snúa því upp á karlmann?

Ester og feðraveldið

Aðalpersóna sögunnar er í rauninni kvenkyns og heitir Ester. Hún kolfellur fyrir listamanninum Hugo Rask „sem vann með sambland hreyfimynda og texta“ (9) og var upptekinn af samfélagslegu hlutverki listamannsins. Sem er hlálegt í ljósi þess hvernig mál æxlast milli þeirra Esterar.

Eftir langa mæðu og mörg samtöl tekst Ester að fá Hugo til lags við sig. Þau eiga saman þrjá ástarfundi á sex dögum en síðan dregur Hugo sig í hlé, vill greinilega ekki frekari nánd. Hann svarar henni ekki dögum og vikum saman, skákar í því skjólinu að hann hafi svo mikið að gera. Hún er ósátt við þetta tómlæti, finnst að maður sem hafi verið inni í líkama hennar hafi skyldum við sig að gegna, nokkuð sem manni virðist gamaldags hugmynd nú á tímum frjálsra ásta. Hún sendir honum skilaboð, sum allhvöss, og hann fer undan í flæmingi, finnst hún helst til herská. Ekki verður af frekari ástarfundum heldur myndast vík milli vina. Ester gefur sig samt aldrei alveg og reynir öðru hverju að ná sambandi við Hugo. Hún kemst að því að hann er í tygjum við aðra konu og hefur ekki verið hreinskilinn hvað það varðar. Samt gefur hún ekki upp alla von. Hún fer að lesa í minnstu merki af hans hálfu; ef hann nefnir að hann hafi séð bók sem hann langaði til að gefa henni les hún í það merkingu og fyllist von. Þar með er hún á forsendum hans, bíður eftir því að honum þóknist að hafa samband eða einhverri staðfestingu frá honum. Hann hefur augljóslega lítinn sem engan áhuga og lesandi getur jafnvel spurt sig hvort hann sofi hjá henni í og með til að þóknast henni eða hvort það er eina nándin sem hann getur höndlað því hann hraðar sér jú af vettvangi morguninn eftir. Svo mikið fyrir samfélagslega ábyrgð og skilning á þörfum annarra.

Eigi að síður gjörbreyta þessar upplýsingar bókinni og kippa henni upp úr stöðluðum feðraveldisfarvegi, þetta er ekki lengur spurning um kyn eða almenna tilhneigingu heldur valdahlutföll milli einstaklinga.

Við getum spurt hvort Hugo sé fulltrúi feðraveldisins. Hann hafi valdið og geri það sem honum þóknast, sé kaldur og fjarlægur ef því er að skipta, en tilbúinn til hvílubragða þegar náttúran kallar. Margt gengi upp í slíkri hliðstæðu, margar klassískar niðurstöður gætu fengist, ef ekki væri fyrir það að Ester hegðar sér nánast eins gagnvart fyrrverandi sambýlismanni sínum. Sá er í rusli yfir sambandsslitunum og elskar hana ennþá en sársauki hans snertir hana ekki. Hún segist varla trúa honum. Höfundur eyðir ekki miklu púðri í þennan kafla eins og til að sýna að hennar fyrrverandi skipti Ester takmörkuðu máli. Eigi að síður gjörbreyta þessar upplýsingar bókinni og kippa henni upp úr stöðluðum feðraveldisfarvegi, þetta er ekki lengur spurning um kyn eða almenna tilhneigingu heldur valdahlutföll milli einstaklinga. Þess vegna lék ég mér að því að snúa bókinni upp á karlmann hér að ofan; það er prófraun á kenninguna. Þó ber að hafa í huga að karlmenn gætu hagað sér svolítið öðruvísi en konur við slíkar aðstæður enda félagslega skilyrtir á annan hátt.

Árekstur vitsmuna og tilfinninga

Spáum þá aðeins í einstaklingana. Eins og áður sagði er Ester algjörlega upp á náð og miskunn Hugos komin. Hún þarf að þola ákveðna niðurlægingu í samskiptum við hann vegna þess að hann hafnar henni og skilur ekki ást hennar. Þetta er áfall fyrir sjálfsvirðingu hennar, þarna missir hún visst sjálfstæði og finnur jafnvel fyrir ákveðinni skömm. Hún reynir að nýta heimspekimenntun sína til að vinna úr þessu á vitsmunalegan hátt, greinir samskiptaferlið en nær samt ekki að breyta atferli sínu. Það er eins og hún megni ekki að tengja hið tilfinningalega og hið vitsmunalega.

Hugo er fjarlægur í sögunni þó að hann sé önnur aðalpersóna hennar. Maður getur jafnvel spurt sig hvort hann sé ekki helst til einhliða miðað við hversu stórt hlutverk hann leikur. Að mínu mati þarf hann að vera fjarlægur til þess að ná fram þeim firringaráhrifum á vitundarmiðju sögunnar, Ester, sem höfundur sækist eftir. Lena Andersson hefur sagt í viðtali að Hugo geti ekki bundist fólki vegna þess að hann hafi ekki fengið nóga hlýju í æsku. Mér finnst hann frekar óáhugaverð persóna og ég velti því jafnvel fyrir mér hvort höfundur hafi beinlínis lagt upp með að skapa óáhugaverða karlpersónu til að koma ákveðnum skilaboðum á framfæri. Hugo er átakafælinn, óttast gagnrýna hugsun Esterar, finnst hún herská og hann hefur engin svör við áleitnum spurningum hennar. Þrátt fyrir stöðu sína í menningarlífinu virðist hann ekki hafa mikið fram að færa annað en klisjukennda listamannsafstöðu. Auk þess sýnir hann af sér meinillsku þegar hann skýlir sér hvað eftir annað á bak við það að vera svo önnum kafinn.

Hvers vegna kona með doktorspróf í heimspeki verður gjörsamlega heltekin af ástarþrá til þessa sjálfhverfa manns, sem þrífst á aðdáun annarra en hafnar samt borgaralegum viðmiðum, er ein athyglisverðasta spurningin sem verkið vekur.

Hvers vegna kona með doktorspróf í heimspeki verður gjörsamlega heltekin af ástarþrá til þessa sjálfhverfa manns, sem þrífst á aðdáun annarra en hafnar samt borgaralegum viðmiðum, er ein athyglisverðasta spurningin sem verkið vekur. Ester tapar sér algjörlega og virðist ófær um að sjá að Hugo er ekki rétti maðurinn fyrir hana þrátt fyrir ítrekaðar ábendingar vinkvenna. Enda er ekki víst að hún hafi beinlínis orðið ástfangin af honum heldur af hugmyndum sínum um hann. Ást er hér þráhyggja sem tekur engum rökum, eins konar geðsjúkdómur sem virðist illlæknanlegur. Nema Ester læknist í næstu bók sem einnig fjallar um ástarævintýri hennar. Þar ku henni takast ögn skár upp þó að hún fari að halda við giftan mann. Utan frá séð – og frásagnaraðferð bókarinnar býður upp á slíka fjarlægð – þarf Ester næstum að vera þunn í krummann, skrýtin eða andlega veik til þess að átta sig ekki á þessari undarlegu stöðu. En það er hún einmitt ekki. Eða hvað?

Andersson virðist vinna markvisst með valdahlutföll. Hún skoðar valdið sem þekktur listamaður öðlast. Hún lætur Hugo umgangast innflytjanda með vafasamar skoðanir og dregur upp hliðstæðu við framferði Bandaríkjanna gagnvart löndum sem þau hafa ráðist inn í. Þessi bók er sumsé í nokkrum lögum og höfundurinn leitast að vissu marki við að setja ástina í víðara samhengi þó að hún sé skoðuð sem einangrað fyrirbæri, eins mótsagnakennt og það kann að hljóma. Mótsagnirnar eru jafnframt eitt af því sem gerir söguna áleitna, við könnumst við þá nánast sjúklegu þráhyggju sem hér er lýst, höfum jafnvel bæði verið í sporum Hugos og Esterar. Var maður virkilega svona?

[fblike]