Myndir og tónar

Willem M. Roggeman
Ummyndanir skáldsins og fleiri ljóð
Þýðandi: Sigurður Pálsson
Dimma, 2016

Með sumum bókum gæti hæglega fylgt lagalisti eða „soundtrack“ því þar er vísað jöfnum höndum í tónlist úr ýmsum áttum. Þetta gæti til dæmis átt við um ýmsar bækur Gyrðis Elíassonar og á klárlega við um Ummyndanir skáldsins og fleiri ljóð eftir Willem M. Roggeman sem kom út nýverið hjá Dimmu í þýðingu Sigurðar Pálssonar. Bók Roggemans fær mann til að spyrja Mister Gúggul um hitt og þetta og gleyma sér við að hlusta á þau lög sem einstök ljóð fjalla um. Sömuleiðis gætu fylgt með sýnishorn af málverkum þeirra listamanna sem þar koma við sögu.

Í fyrsta hlutanum, Sagan leiðrétt, eru alls fimm ljóð og þar er ljóðið Raunveruleikinn samkvæmt ímyndun minni eftirminnilegt. Það samanstendur af ljóðlínum og myndum úr ólíkum áttum sem skapa afar sérstakt andrúmsloft. Allur heimurinn er þar undir, við fáum Guð á ströndinni, sorgina, klósett á bensínstöð, vegkant og landslag og þar eru þessari línur:

Eitthvað losnaði í okkur og heldur áfram
að svífa í loftinu eins og minning.
Þú verður að horfa á sorgina móti birtunni
til þess að njóta allra litanna. (bls. 9)

Fjögur númeruð ljóð eru í næsta kafla sem heitir Ummyndanir skáldsins. Þar eru ljóðin tilvistarleg og sýna flókið samspil skálds og tungumáls sem renna saman og ummyndast saman. Í fjórða og síðasta ljóðinu er skáldinu líkt við skjaldböku, gíraffa og einhyrning sem ýmist japla á orðum, fara um landslag tungumálsins eða ráfa um skóg ímyndunaraflsins. Skáldið tekur þannig inn orðin og ferðast um orð, tungumál og ímyndunarafl og myndvísin dúkkar upp í frumlegum lokalínum þar sem skáldið skapar ljóð en líka ljóðið skáldið:

Oft finnur hann fyrir mynd í munni sér.
            Allt í einu blasir þetta við honum: sérhvert nýtt ljóð
            gerir hann í hvert skipti að nýju skáldi. (s. 18)

Í þriðja hluta eru sex jazzljóð en kaflinn ber sama heiti. Þar má finna tónlistarfólk eins og Charlie Parker, Söruh Vaughan, Gerry Mulligan, Billie Holiday og Wes Montgomery. Hvert ljóð hverfist um eitt ákveðið jazzlag, fangar andrúmsloft lagsins í tengslum við flytjanda og stað. Í þessum ljóðum renna saman hið afmarkaða borgarrými (New York sérstaklega), flytjendur, tónar, stemning og saga. Gott dæmi er lagið Chelsea Bridge í flutningi Gerry Mulligan og Ben Webster sem fær nýja vídd í samnefndu ljóði. Eftir að hljóðdeyfður skugginn hefur yfirgefið Gerry Mulligan koma þessar línur:

Hann hengdi saxófóninn sinn á mánasigðina
og gular nótur láku í dropatali niður á Chelsea-brúna.
Hann faldi villta næturóra New York-borgar
í samtalinu við Ben Webster. (s. 23)

Í þessu ljóði er angistarfullur drungi dreginn upp í sterkum ljóðlínum þar sem má finna yfirþyrmandi fjarvist, skipskaða og ljóðlínu eins og Tíminn breyttist í skip á flótta (s. 23).

Það fer vel á því að útgáfufélagið Dimma sem hefur sérhæft sig í útgáfu á íslenskri jazztónlist síðustu ár skuli gefa út ljóðabók þar sem jazzinum er lyft á hærra plan.

Lokalínan vísar aftur í gulu nóturnar sem láku niður á Chelsea-brúna: Þess vegna rignir jazzi náðarsamlega yfir þessa borg (s. 24). Hin sterka myndvísi Roggemans kemur vel fram í þessari ljóðlínu þar sem hann tekur tiltekið lag og mála upp eftirminnilega mynd. Rýmið skiptir líka miklu máli þar sem við erum stödd á ákveðnum stað og á ákveðnum tíma. Það fer vel á því að útgáfufélagið Dimma sem hefur sérhæft sig í útgáfu á íslenskri jazztónlist síðustu ár skuli gefa út ljóðabók þar sem jazzinum er lyft á hærra plan.

Í allri bókinni sjást vel þau áhrif sem myndlistin hefur á höfundinn en líkt og Sigurður nefnir í eftirmála sínum þá hefur Roggeman verið kallaður orðamálari. Þannig er það ekki bara myndlistin sjálf eða einstök myndverk sem hafa áhrif á skáldið heldur dregur hann líka upp nýjar myndir með orðum í stað pensils.

Fjórði hluti bókarinnar heitir Svíta í moll og hefur að geyma átta ljóð, þar á meðal er ljóðið Útlistun sem fjallar um Hildigerði frá Bingen:

Fínn fjörusandur rennur niður brjóst hennar
eins og tólfta öldin sé að renna til okkar daga. (s. 40)

Í framhaldinu taka við ljóðlínur sem sem erfitt er að lýsa nema sem einhvers konar karnivalísku brjálæði. Í ljóðunum er algengt að sjá tregablandið æði sem er ýmist ofsafengið eða lágstemmt. Óvæntar ljóðlínur spretta fram og þær eru áhrifaríkar í meira lagi. Þessar línur eru margar svo sterkar að þær gætu staðið einar og sér en eiga á sama tíma hvergi annars staðar heima en í sínu samhengi, innan síns ljóðs. Í ljóðunum er virkt samtal við menningarsöguna og henni boðið upp í dans og þar er henni snúið í óvænta hringi. Tregagleði er ef til vill orð sem getur fangað stemningu margra ljóðanna.

Í ljóðunum er algengt að sjá tregablandið æði sem er ýmist ofsafengið eða lágstemmt. … Tregagleði er ef til vill orð sem getur fangað stemningu margra ljóðanna.

Síðasti hlutinn, Kennisetning Guy Vandenbranden, hefur að geyma fjögur tölusett ljóð ásamt þremur lengri ljóðum um Gaudí, Baudelaire og Maurice Wyckaert. Í tölusettu ljóðunum virðist tungumálið sökkva ofan í geómetrískar myndir belgíska málarans Guy Vandenbranden þar sem línur og form mæta tímaás og tilfinningum. Líkt og í jazzljóðunum kallast ljóðin á við málverk. Vert er að spyrja: Er hér gengið of langt í vísunum og nafnakalli? Ég tel svo ekki vera því þessi sömu ljóð ganga vel upp þó að lesandinn þekki ekki til þeirra laga eða málverka sem vísað er til, ljóðin standa sjálfstæð á mörkum þessara tveggja þátta, tóna og mynda. Í síðustu ljóðunum er farið í stórum dráttum í gegnum lífshlaup Gaudís, Baudelaire og Wyckearts og æviverk þeirra túlkað.

Sigurður Pálsson þýðir bókina og skrifar stuttan eftirmála um Roggeman og helstu verk hans og áhrifavalda. Þar dregur hann líka saman helstu þræðina í ljóðmáli Roggemans. Það kemur ekki á óvart að ljóð Roggemans eru vinsæl og hafa verið þýdd á fjölmörg tungumál. Það er þakkarvert að við skulum fá eina af bókum hans þýdda á íslensku og vonandi verða þær fleiri í nánustu framtíð. Með þessari bók er búið að koma íslenskumælandi ljóðaunnendum á bragðið.

[fblike]