Hvað er eiginlega að?

[blockquote]Það er eitthvað mikið að hér á landi.[/blockquote]

Fyrir fáeinum árum settum við heimsmet í örum vexti fjármálafyrirtækja og framsækinni starfsemi þeirra, ekki síst á erlendri grund. Hér voru uppi áform um að byggja upp alþjóðlega fjármálamiðstöð. Mörg voru sannfærð um að allar forsendur væru til staðar, að við værum feti framar en t.d. hinar norrænu þjóðirnar. Síðar tók að syrta í álinn og ljóst varð að gæfu okkar væri ekki þarna að finna.

Þá slógum við nýtt met og ýmis gjaldþrot sem urðu í kjölfar útrásarinnar voru á heimsmælikvarða. Vissulega var þetta ekki það sem að var stefnt. Í stað fjármálamiðstöðvar myndaðist hér fjármálalegt svarthol, víti til að varast.

[pullquote type=”left”]Svo nú í vor sannaðist á okkur enn eitt heimsmetið og nú í aflandsvæðingu eða notkun íslenskra fjármagnseigenda á erlendum skattaskjólum.[/pullquote]Að sögn núverandi stjórnvalda erum við þó í þann veginn að ná enn einu heimsmetinu og nú í að vinna okkur út úr óvenju djúpri fjármálakreppu á mettíma. Árangurinn miða þau við upphaf eigin stjórnartíma en gleyma rústabjörguninni sem þá hafði staðið árum saman. Oft skiptir höfuðmáli hvernig fyrstu aðgerðum á slysstað er háttað þótt árangurinn komi ekki í ljós fyrr en að löngum tíma liðnum.

Svo nú í vor sannaðist á okkur enn eitt heimsmetið og nú í aflandsvæðingu eða notkun íslenskra fjármagnseigenda á erlendum skattaskjólum. Því meti okkar hefur verið lýst svo:

Íslendingar voru þannig ekki aðeins mestir og bestir í viðskiptum eins og haldið var fram þegar útrásin stóð sem hæst, með styrkum stuðningi ólíklegasta fólks, heldur virðist Ísland stefna í að setja met í hlutfallslegri þátttöku landsmanna í því alþjóðarugli sem aflandsheimurinn hefur að geyma.[1]

Sem og:

Það er sem sagt að koma enn skýrar en áður í ljós að íslenskir athafnamenn hafa ekki dregið af sér við að fela fjármuni og eignarhald fyrir íslenskum yfirvöldum. Svo virðist sem ekki aðeins skattyfirvöld hafi verið blekkt, heldur einnig samkeppnis- og fjármálayfirvöld.[2]

Þeir sem þarna halda um penna benda á að ótrúlega margir hafi kosið að gera ekki grein fyrir öllum tekjum sínum og eignum í skattframtölum og skýri fjárfestingar Íslendinga erlendis engan veginn fjöldann. Telja þeir ástæðuna miklu frekar þá að leyndin hafi freistað margra sem hafi  „[…] talið sér vera óhætt með fjármuni sína á aflandssvæði í skjóli fyrir afskiptum skattyfirvalda.“[3] Þá telja þeir að birting Panamaskjalanna hafi skapað yfirvöldum óvenju sterk sóknarfæri  „[…] gegn þessu athæfi sem varla er unnt að kalla annað en ósóma“. [4] Um upplýsingarnar frá Panama segja þeir:

Hulunni var ekki svipt frá fyrr en innviðir aflandsbælanna brustu og sýndargerningarnir, leyndin og blekkingarnar urðu heimsbyggðinni ljós. Íslendingar sem ekki var áður vitað um, reynast koma fram í þessum upplýsingum, reyndar það margir að alþjóðaathygli vekur.[5]

Loks meta þeir aflandsvæðinguna svo:

Allt er þetta með einum eða öðrum hætti spunnið upp með leyndina að leiðarljósi og þaðan er stutt í blekkingar til að hindra að sannleikurinn komi í ljós.[6]

Hafi svo verið er ljóst að um siðlaust athæfi hefur verið að ræða þótt eitt og annað í aflandsflæðinu kunni að hafa verið löglegt í þröngum skilningi.

[pullquote type=”left”]Þessi orð eru athyglisverð í ljósi þess að þau eru ekki skrifuð af blaðamönnum, sjálfskipuðum pistlahöfundum eða atvinnuþjóðfélagsrýnum heldur kerfiskörlum, miðaldra háembættimönnum, ríkisskattstjóra og vararíkisskattstjóra.[/pullquote]Þessi orð eru athyglisverð í ljósi þess að þau eru ekki skrifuð af blaðamönnum, sjálfskipuðum pistlahöfundum eða atvinnuþjóðfélagsrýnum heldur kerfiskörlum, miðaldra háembættimönnum, ríkisskattstjóra og vararíkisskattstjóra. Embættismenn hafa ekki verið þekkir fyrir að láta í ljós eindregna afstöðu á skorinorðan hátt. Því vekur athygli þegar menn úr þeirra röðum tala svo tæpitungulaust.

Til að öllu sé til skila haldið skal bent á að lengi hefur fé sem með réttu ætti að hafa verið drifkraftur til góðra hluta hér á landi gegnum skatta og á annan hátt verið haldið utan hagkerfis okkar og þetta er alþjóðlegt fyrirbæri. Það er fyrst og fremst umfangið sem er nú að koma í ljós. Hvernig hefðu íslenskt efnahagskerfi, atvinnulíf og velferðarmál þróast síðan t.d. um seinna stríð ef allt það fé sem hér átti með réttu heima hefið skilað sér til landsins?

Fjöldi Íslendinga í aflandsbælum og sá fjársjóður sem þeir töldu sig eiga þar fólgna í jörðu „[…] að hætti sjóræningja […]“[7] eins og skattstjórarnir komast að orði sýna okkur og sanna að hér er eitthvað mikið að.  En hvað?

Skýringar Þórs Saari

Þór Saari
Hvað er eiginlega að þessu Alþingi?
Skrudda, 2016

Þór Saari, fyrrum þingmaður Hreyfingarinnar, glímir við spurningar á borð við þessa en þá með sérstakri athygli á Alþingi í bók þar sem hann gerir öðrum þræði upp reynslu sína sem þingmanns.

Þess er skylt að geta að í upphafi bókar játar Þór eftirfarandi:

Reynsla mín af starfi sem þingmaður og vitneskjan um Alþingi og gangverk þess, gangverk stjórnsýlsunnar, afbökun lýðræðislegrar stjórnskipunar og innsýnin í hvernig Alþingi, þessi æðsta stofnun þjóðarinnar starfar, hefur ekki látið mig í friði síðan veru minni á Alþingi lauk og upplifun mín frá þessum tíma hefur hreinlega verið óþægileg.  [Leturb. HH][8]

Þá segir hann að þingmennskutíminn hafi verið tímabil í lífi sínu „[…] sem svo sannarlega má segja að hafi verið eftirminnilegt, vonirnar miklar og vonbrigðin enn meiri þegar yfir lauk.“[9] Hér er því öðrum þræði um persónulegt uppgjör Þórs að ræða sem mótar afstöðu hans og framsetningu. Margt er þó auðvitað umhugsunarvert í bókinni.

Ugglaust finnst fleirum en mér Þór taka full djúpt í árinni þegar hann túlkar andstöðu fjórflokksins við stjórnarskrármálið í höndum stjórnlagaráðs svo:

Hér er því ekki hægt að segja annað en að um hreint og klárt valdarán sé að ræða. Valdarán pólitískrar yfirstéttar sem hugnaðist ekki að almenningur í landinu hefti með einhverju völd hennar. Valdarán af því taginu, að hiklaust má halda því fram með réttu, að íslensk stjórnvöld síðan séu umboðslaus og því heimilt að koma þeim frá með hvaða tiltækum ráðum sem þarf. [Leturbr. HH][10]

Hverju sem því líður munum við senn hafa tækifæri, þjóðin, til að segja hug okkar í þessu efni með tiltækum ráðum lýðræðisins, þ.e. í komandi kosningum.

[pullquote type=”left”]Annars bendir Þór á fjölmörg atriði sem óhjákvæmilega standa íslenskum stjórnmálum fyrir þrifum. [/pullquote]Annars bendir Þór á fjölmörg atriði sem óhjákvæmilega standa íslenskum stjórnmálum fyrir þrifum. Þar á meðal má nefna meirihlutaræðið og skort á samræðu stjórnarliðs og stjórnarandstöðu auk flokks- og formannaræðis sem mjög dregur úr frumkvæði, sjálfstæði og áhrifum óbreyttra þingmanna. Þá bendir hann á fjölmarga veikleika í starfsháttum þingsins sem koma í veg fyrir að þingmenn geti undirbúið sig nægilega fyrir umræður og afgreiðslu mála sem og misbresti á að faglegra sjónarmiða sé gætt við undirbúning frumvarpa. Þór liggur líka þungt á hjarta að hér sé að störfum lokuð stjórnmálastétt sem óðfluga fjarlægist almenning og láti fremur stjórnast af löngun til að tryggja sér pólitískt framhaldslíf eftir næstu kosningar en hugsjónum eða þjóðarhag. Loks bendir Þór einnig réttilega á að á árunum fyrir Hrun hafi ríkt hér stjórnmálastefna sem talaði eftirlitsstofnanir samfélagsins niður, dró úr mætti þeirra og efldi frjálst framtak í stað „eftirlitsiðnaðarins“ sem menn töldu að hér hefði þróast.

Mörg þessara atriða liggja algerlega ljós fyrir. Það hlýtur t.a.m. að teljast alvarleg meinsemd í íslenskri pólitík að hér eru jafna stunduð átaka- en ekki samræðustjórnmál. Eins og þráfaldlega hefur verið bent á felst virkt lýðræði ekki í að meirihlutinn ráði. Alla jafna næst heldur ekki besta lausnin í álitamálum stjórnmálanna á þann hátt.  Það gerist helst þegar sjónarmið sem flestra komast að.

Þessi vandi löggjafarsamkomunnar skýrir um margt þann vanda sem blasir við í íslensku samfélagi eftir Panamaskjölin. Bók Þórs Saaris vekur upp margar ágengar spurningar sem stjórnmálastéttin ætti að hugleiða nú í aðdraganda kosninga en ekki síður spurningar sem við, kjósendur, þurfum að spyrja okkur: Hvernig þing og samfélag viljum við?

Er vandinn siðferðilegur?

Hér er þó athyglisverðasta skýring Þórs Saaris á ófremdarástandi okkar ónefnd. Þór kveðst markvisst hafa gert sér far um „[…] að velta upp ýmsum siðferðilegum spurningum og álitaefnum án þess endilega að þeir [þ.e. samþingmenn hans] tækju eftir því“.[11]  Niðurstaða hans varð sú „[…] að þingmenn almennt virtust ekki gera greinarmun á réttu og röngu“ og að auki virtist ekki sem „hugtökin“ rétt og rangt væru notuð sem neins konar mælikvarði í pólitíkinni. „Mælikvarðinn og vinnureglan var miklu heldur „hvað gengur“ og „hvað gengur ekki […]“.[12]

[pullquote type=”left”]Okkur er líklega óhugnanlega erfitt að spyrja spurninganna um rétt og rangt og látum fremur stjórnast af tækni- og nytjahyggju auk hagsmuna.[/pullquote]Þór viðurkennir að ekki hafi verið um vísindalega könnun að ræða. Hann notar heldur ekki „niðurstöðu“ sína til að dæma þingmenn persónulega utan þings. Hér bendir hann hins vegar á mjög alvarlegt atriði sem líklega fer langt með að svara spurningunni um hvað sé eiginlega að í okkar íslenska samfélagi.

Okkur er líklega óhugnanlega erfitt að spyrja spurninganna um rétt og rangt og látum fremur stjórnast af tækni- og nytjahyggju auk hagsmuna. Dregur það ekki langt til að skýra nýjast heimsmetið okkar, fjölda Íslendinga í skattaskjólum miðað við höfðatölu?

Sé þetta vandinn verður hann ekki leystur í kosningunum í haust(?). Lausnina verðum við þá að finna lengst inni í þjóðarsálinni, hvað sem hún nú er.[line]
[1] Skúli Eggert Þórðarson og Ingvar J. Rögnvaldsson, „Aflandsbælin“,  Tíund. Fréttablað ríkisskattstjóra, 71. maí 2016, bls. 2–3, hér bls. 3.
[2] Sama heimild, bls. 3.
[3] Sama heimild, bls. 2.
[4] Sama heilmild, bls. 3.
[5] Sama heimild, s. st.
[6] Sama heimild, bls. 2.
[7] Sama heimild, bls. 3
[8] Þór Saari, Hvað er eiginlega að þessu Alþingi?, Reykjavík: Skrudda, 2016, bls. 21.
[9] Sama heimild, bls. 20.
[10] Sama heimild, bls. 57–58.
[11] Sama heimild, bls. 52.
[12] Sama heimild, s. st.

[fblike]