Skáldsagan og sannsagan rugla saman reytum

Frédéric Beigbeder
Oona og Salinger
Þýðandi: Friðrik Rafnsson
Mál og menning, 2015

Skáldsagan Oona og Salinger eftir franska rithöfundinn Frédéric Beigbeder fjallar um raunverulegar persónur, Oonu O’Neill, sem var dóttir leikritaskáldsins Eugenes O’Neill, og rithöfundinn fræga, J.D. Salinger, höfund bókarinnar Catcher in the Rye (Bjargvætturinn í grasinu). Í þeim skilningi er um sögulega skáldsögu að ræða en hún er í leiðinni sjálfsævisaga því höfundurinn er fyrirferðarmikil persóna í bókinni. Hann segir frá tilurð verksins og glímunni við heimildirnar og beitir þá svipuðum aðferðum og Laurent Binet í skáldsögunni HHhH. „Ég geri ráð fyrir því að atvinnuskáldsagnahöfundur myndi hér lýsa því hversu fagurt hafið fyrir framan þau var,“ segir höfundur t.d. þegar hann lýsir því þegar Salinger og Oona kyssast (86-7). Beigbeder gengur hins vegar talsvert lengra en Binet, verður mun persónulegri og lýsir m.a. samdrætti sínum og núverandi eiginkonu sinnar. Hann kallar aðferð sína faction í eins konar inngangi (sem vel að merkja ber titilinn „Þetta er ekki skáldskapur“), sagan sé blanda af skáldskap og staðreyndum, fact og fiction.

Meginviðfangsefni bókarinnar er samband Oonu og Salingers en þau eiga vingott um skeið. Meðan Salinger berst í seinni heimsstyrjöldinni segir hún honum upp, flyst til Hollywood og kynnist þar manni sem er þrisvar sinnum eldri en hún, Charlie Chaplin. Miðað við áherslur sögunnar má ætla að Oona hafi fallið fyrir eldri manni í og með vegna þess að hana skorti föðurímynd; faðir hennar vanrækti hana ekki einungis heldur hrakyrti hana líka. Eins eru leiddar líkur að því að áfallastreita stríðsins og ástarsorgin hafi valdið eins konar stökkbreytingu á Salinger.

Aðferð sannsögunnar

Aðferðin sem Beigbeder beitir gengur að mörgu leyti vel upp. Hún kann að vera sprottin úr heimi sannsögunnar (e. creative nonfiction) þar sem höfundar nota sjálfa sig iðulega sem sögumenn og beita aðferðum skáldskaparins við að miðla sannsögulegu efni. Oona og Salinger er þá eins konar blendingur af skáldsögu og sannsögu. Fyrir vikið verður maður meðvitaður um sjónarhorn sögumanns og staðsetningu hans í tíma. Beigbeder skoðar og vinnur úr heimildum á forsendum samtíma síns og getur tengt saman atburði sem spanna marga áratugi. Auk þess getur hann nýtt nýjar upplýsingar til að fjalla um löngu liðna atburði og varpað þannig fersku ljósi á þá.

Það má hins vegar spyrja hvort Beigbeder verði helsti sjálfumglaður og skyggi þannig á þann dramatíska efnivið sem þyngst vegur í bókinni.

Tökum dæmi um verklag Beigbeders. Allstór hluti bókarinnar er í formi bréfa milli aðalpersónanna tveggja, Salingers og Oonu. Salinger skráir sig í herinn og berst með honum í Evrópu og þaðan var hann duglegur að senda henni meint bréf. Hún skrifar honum á móti frá hinum enda litrófsins, Hollywood. Við lesturinn velti ég fyrir mér hvort bréfin á milli þeirra væru raunveruleg eða skálduð. Ég var jú að lesa bók sem kallaði sig skáldsögu en byggði á sögulegum heimildum. Ekki eru neinar gæsalappir utan um bréfin og ekki kemur fram fyrr en undir lok sögunnar að þau séu uppspuni. Þar segir höfundur frá samskiptum sínum við rétthafa raunverulegra bréfa sem til eru og að honum hafi verið neitað um aðgang að þeim. Skáldsagnahöfundinum léttir að sögn við það og skýrir það með þessum orðum: „Ef ég hefði fengið að lesa raunveruleg bréf Jerrys hefði ég nefnilega aldrei getað skáldað þau upp“ (274). Bréfin eru eigi að síður býsna trúverðug hjá honum. Menn geta spurt hvort höfundurinn blekki okkur með þessu og í hvaða tilgangi.

Það er fleira forvitnilegt við aðferð Beigbeders. Hann skeytir myndum inn í frásögn sína og einu sinni skipar hann okkur að fara á YouTube og skoða þar myndband með Oonu O’Neill. Segir okkur svo að lesa umfjöllun sína um myndbandið að því loknu. Þessi samþætting miðla skapaði sérstök áhrif og satt að segja hefði ég alls ekki viljað missa af því að sjá og heyra Oonu; þannig færðist maður á áhrifaríkan hátt aftur í tímann sem sagan gerist á. Ég býst við að samþætting af þessu tagi eigi einungis eftir að færast í vöxt og raunar má segja að spjaldtölvur og vefmiðlar séu þegar farin að gera þetta kleift. Það ætti t.d. að vera hægur vandi fyrir lesanda þessa pistils að kíkja á Oonu með því að smella á hlekkinn hér fyrir ofan.

Söguskýring Beigbeders

Bók Beigbeders felur í sér mögulegar skýringar á því hvers vegna Salinger hafi hætt að gefa út bækur og lokað sig af uppi í sveit. Salinger upplifði hryllilega atburði í seinni heimsstyrjöldinni, tók þátt í innrásinni í Normandí og var í hópi þeirra fyrstu sem komu að útrýmingarbúðum nasista. Beigbeder heldur þeirri skoðun fram að Salinger hafi laskast við þetta sem skýri viðbrögð höfundarins við skjótfenginni frægð. Við þetta má tengja þá miklu áherslu sem Beigbeder leggur á æskuþráhyggju Salingers en hún birtist m.a. í þörf hans fyrir að umgangast sér yngri konur. Beigbeder samsamar sig þessari æskuþrá hans því hann endar sjálfur á því að kvænast miklu yngri konu og ver talsverðu rými í að fjalla um það eins og honum sé í mun að réttlæta ráðahaginn eða búa til hliðstæðu milli sín og Salingers og reyndar Chaplins líka. Það má hins vegar spyrja hvort Beigbeder verði helsti sjálfumglaður og skyggi þannig á þann dramatíska efnivið sem þyngst vegur í bókinni. Ég held að þessi persónulega tenging skipti Beigbeder meira máli en lesandann.

Hliðarverkanir

Ein af hliðarverkunum bókarinnar fyrir mig var að hún vakti hjá mér mikinn áhuga á að endurnýja kynnin við verk Salingers. Eins varð hún til þess að ég horfði á heimildarmynd Shanes Salerno frá 2013 um Salinger en hana má t.d. finna á Netflix. Þar koma fram ýmsar staðreyndir sem einnig er að finna hjá Beigbeder, en bókin hans er ári yngri en myndin, og styðja þessi verk því hvort annað. Í lok myndarinnar segjast framleiðendur hennar hafa traustar heimildir fyrir því að Salinger hafi látið eftir sig allmörg frumsamin verk og að hann hafi kveðið á um hvenær mætti birta þau. Væru þetta bæði skáldsögur og smásögur. Fram kom að verkin mundu byrja að birtast á milli 2015 og 2020. Ef rétt reynist eru spennandi tímar framundan fyrir aðdáendur Salingers.

Ég stóðst ekki mátið og las aftur frægasta verk Salingers, Bjargvættinn í grasinu, sem kom fyrst út árið 1951 en á íslensku í þýðingu Flosa Ólafssonar árið 1975. Skáldsagan stendur enn fyrir sínu, talmálsstíllinn er enn jafn skemmtilegur, en bókin hefur óneitanlega misst svolítið af sögulegu samhengi sínu. Uppreisnarandinn sem samtíðarmenn sáu í henni fer að miklu leyti fyrir ofan garð og neðan hjá nútímalesanda. En eftir stendur þessi sérstæði lífsleiði söguhetjunnar sem finnur sig ekki í fratheimi, nokkuð sem mætti vel framreikna til að skýra einangrun Salingers. Einnig endurlas ég smásöguna „Franny“ (úr bókinni Franny and Zooey hvers titill kallast á við titilinn á bók Beigbeders) og hreifst mjög af henni, aftur. Mér fannst hún eiginlega hafa staðist tímans tönn enn betur en Bjargvætturinn; snilldarlega samin saga um konformisma í Bandaríkjunum.

„… ef þessi saga er ekki hárrétt“

Skáldsagan getur verið ein áhrifaríkasta leið sem völ er á til að miðla sannleikanum. Þá er ekki átt við staðreyndir heldur sannleikann í víðum skilningi.

Samtalið sem bók Beigbeders býður upp á við önnur verk, hvort sem það eru heimildarmyndir, gömul myndbönd, bíómyndir Chaplins eða verk Salingers, verður einungis til þess að auka áhrifin af bókinni. Þó að Oona og Salinger sé að miklu leyti skáldsaga (við vitum ekki nákvæmlega að hve miklu leyti) verður að hafa í huga að skáldsagan getur verið ein áhrifaríkasta leið sem völ er á til að miðla sannleikanum. Þá er ekki átt við staðreyndir heldur sannleikann í víðum skilningi. Hún getur líka verið mun betri leið en óskálduð sagnfræðileg frásögn til þess að draga upp trúverðuga og lifandi mynd af persónum. Í því ljósi skil ég lokaorð Beigbeders í fyrsta kafla bókarinnar, sem er víst ekki skáldskapur, en honum lýkur á þessum orðum: „ef þessi saga er ekki hárrétt verð ég fyrir miklum vonbrigðum.“ Samt fjallar bókin um það sem sögupersónurnar fóru „afar leynt með“ og höfundurinn segist þar af leiðandi hafa orðið að auka hlut skáldsagnahöfundarins sem því nam (10). Kannski þess vegna sem honum tekst jafn vel og raun ber vitni að láta okkur skynja þá harmsögu sem líf þessara persóna var í aðra röndina.

[fblike]