„Vér hverfum frá oss sjálfum“

Franska leikritaskáldið Florian Zeller hefur fengið fjölmörg verðlaun fyrir verkið Föðurinn, meðal annars Moliere verðlaun árið 2014. Verðskuldað er það. Þetta er ákaflega vel skrifað og sterkt leikrit en það er þannig gert að það leiðir áhorfandann stig af stigi inn i hugarheim föðurins, André, (Eggert Þorleifsson). Sá hugarheimur er framandlegur og kemur okkur á óvart, það tekur smátíma fyrir áhorfandann að ná áttum. Ég ætla því að vara ykkur við og segja: ef þið ætlið að sjá þessa sýningu Þjóðleikhússins ættuð þið ekki að lesa lengra núna – lesið þegar þið eruð búin að sjá sýninguna!

André

Má ég spyrja: hvað mynduð þið gera ef þið vissuð ekki hvar þið væruð, hvernig þið komust þangað eða hvaða fólk væri alltaf að koma og tala við ykkur eins og fávita? Verkfræðingurinn, steppdansarinn og spilagaldrameistarinn André (Eggert Þorleifsson) er kominn með elliglöp. Það eru byrjuð að detta göt á minnið, staðsetning í tíma og rúmi komin á skjön við veruleikann og fátt tryggt í tilverunni. Þetta skapar endalausan misskilning á sviðinu sem er einkenni gamanleikja og framan af skemmta áhorfendur sér prýðilega þó gamanið sé grátt en fljótlega opnast hyldýpið sem undir býr.

Leikritið og uppsetningin endurgerir og fylgir hugarheimi André þar sem rökleg viðmið leysast upp, tíminn í leikritinu líður í stökkum og framandgervingin vex. Sumar samræður í verkinu gætu verið úr verki eftir Samuel Beckett. En þær eru það ekki – hér eru önnur mál á dagskrá. Eggert Þorleifsson er einn af okkar bestu gamanleikurum en ekki í eitt einasta skipti skopast hann að persónunni sem hann leikur heldur sýnir hvernig minni og menning flysjast utan af henni uns lítið stendur eftir annað en barnunginn sem hóf þessa vegferð. Þetta hlutverk er bara fyrir stórleikara.

Aðstandendur

Elliglöp og Alzheimer eru félagslega mjög íþyngjandi sjúkdómar. Allt í einu þurfa uppkomin börn að verða foreldrar foreldra sinna og það er þyngra en tárum taki. Anne, eldri dóttir André velur að annast föður sinn og það hlutskipti kallar á miklar fórnir, sektarkennd, sorg, reiði og jafnvel hatur. Því meira sem menn vita um þetta ferli því meiri líkur eru á að þeir komi bærilega út úr því en ekkert bendir til þess að persónur leikritsins viti mikið um það sem er að gerast í sálarlífi gamla mannsins. Hver sá sem axlar ábyrgð á elliglapasjúklingi þarfnast stuðnings og sinnu sem sjaldan er í boði. Hin praktísku vandamál éta allan tíma og orku.

Harpa Árnadóttir leikur dóttur André, Anne, og sýndi okkur tilfinningaskala konu sem er tætt og toguð milli eigin lífs og hagsmuna föðurins. Martröð hennar og dauðaóskir í garð föðurins voru eftirminnileg sviðsetning á dulvitund persónu. Samspil hennar og Þrastar Leó í hlutverki Pierre, sambýlismannsins, var sömuleiðis afar vel unnið og sýndi hvernig allt hótar því að leysast upp kringum þennan sjúkdóm. Og aldrei lætur yngri systirin, eftirlætisdóttir föðurins, sjá sig. Sem ekki er von. Í Föðurnum svífur andi Lés konungs, frægasta elliglapasjúklings leikbókmenntanna, yfir vötnunum. Yfirskrift þessa leikdóms er tilvitnun í hina örvæntingafullu ræðu hans þegar hann er að missa völdin, vitið og Regan, dóttir hans, þykist ekki þekkja hann: „We are not ourselves“ eða „Vér hverfum frá oss sjálfum“ í þýðingu Helga Hálfdánarsonar.

Þröstur Leó Gunnarsson bjó til hrjáðan en stundum ógnvekjandi sambýlismann, Pierre, mér finnst ég aldrei hafa séð hann svo góðan, og Sveinn Ólafur Gunnarsson sem lék „mann/Olivier náði líka þrátt fyrir vinalegt viðmót að miðla spennu og hatri á gamla manninum. Ólafía Hrönn Jónsdóttir og Edda Arnljótsdóttir fóru mjög vel með sín hlutverk sem hjúkrunarfræðingar, leikgervi þeirrar síðarnefndu var ansi ýkt en hún var gleðigjafi og Ólafía Hrönn fékk heiðurinn af því í lokaatriðinu að vera eina manneskjan sem tók André í mildan faðm sinn. Allur leikhópurinn var frábær.

Fáguð og eftirminnilega vel unnin sýning

Þýðing Kristjáns Þórðar Hrafssonar er mjög góð og næm. Sviðsmynd Stígs Steinþórssonar var naumhyggjuleg en nýtt til hins ítrasta í sýningunni. Veggir, gólf og húsbúnaður virtust einföld, smekkleg, falleg með sínum mismunandi tilbrigðum við rendur sem urðu æ ópersónulegri, fóru að minna á rimla, hótelgang, fangelsi eða „rimla hugans“ eins og Einar Már segir. Eins og allt annað var hún liður í hugrænni þróun aðalpersónunnar á sviðinu.

Búningar Þórunnar Maríu Jónsdóttur voru smekkvísir og fallegir. Lýsing Halldórs Arnar Óskarssonar breyttist hægt úr mildum bakljósum í nakta birtu lokasenurnnar, lýst var gegnum yfirborð veggjanna til að sýna andvöku Anne, draumkenndar þrár um dauða og ást – það var magnað. Tónlist Borgars Magnasonar bjó til ugg og óöryggi og lokaatriðið var þrungið táknmerkingu og mjög áhrifaríkt. Allt vann þetta saman og bar vott um fagurfræði og nákvæmni Kristínar Jóhannsdóttur sem einlægt vinnur hugmynda- og sjónræna hlið sýninganna sinna gríðarlega vel.

Mér finnst að allt heilbrigðisstarfsfólk landsins ætti að sjá þessa sýningu – það mun þekkja flest en samt læra margt.

[fblike]