Er höfundarréttur á veruleikanum?

Það er ekki höfundarréttur á veruleikanum nema að litlu leyti. Þó gilda vissar umgengnisreglur um hann á hverjum tíma, sagði Rúnar Helgi Vignisson á hádegisspjalli undir yfirskriftinni „Er allt leyfilegt í listum?“ Hugrás birtir erindi sem þar voru flutt af því tilefni að undanfarin ár hafa mörkin milli veruleika og skáldskapar orðið æ óljósari í listalífi landsmanna og í framhaldi af því hafa vaknað spurningar um hvort allt sé í raun leyfilegt eða hvort einhvers konar siðferðileg mörk verði og ætti að draga.

Margir af okkar kunnustu rithöfundum hafa í gegnum tíðina nýtt sér raunverulega atburði og persónur í skáldskap. Nægir þar að nefna Halldór Laxness. En hann bætti líka einhverju óskilgreinanlegu við sem gerði gæfumuninn og hóf skrifin upp yfir einstaklingshagsmuni. Þá hafa margir skrifað um sjálfa sig og gert úr mikla list. Eitt frægasta dæmi undanfarinna ára eru sjálfsævisögur Norðmannsins Karls Ove Knausgård sem skrifaðar eru með aðferðum skáldsögunnar.

Knausgård nýtir sér form sem ég hef kallað sannsögu og er þýðing á enska hugtakinu „creative nonfiction“.

Knausgård nýtir sér form sem ég hef kallað sannsögu og er þýðing á enska hugtakinu „creative nonfiction“. Þar er skrifað um sannsögulegt efni en aðferðum skáldskaparins beitt til að miðla efninu, það er sviðsett, notuð samtöl og unnið á skapandi hátt með formið. Eins notar höfundurinn oft sjálfan sig til að miðla efninu og þá koma aðrir gjarnan við sögu því enginn er eyland. Sannsögur eru regnhlífarheiti yfir alls konar skrif af sannsögulegum toga, s.s. ferðaskrif, minningabækur, uppgjörsbækur, reynslusögur, sagnfræðileg skrif og persónulegar eða ljóðrænar ritgerðir og þar er hægt að fást við hvað sem er. Öllu má breyta í sögu.

Í sannsögum fjalla höfundar um raunverulegt fólk og atburði, oft á listrænan hátt. Guðfeður skrifa af þessu tagi leggja mikla áhersu á að þar skuli hafa það sem sannast reynist og hjá erlendum tímaritum sem taka sig hátíðlega er sérstökum starfsmanni falið að ganga úr skugga um að allar staðreyndir standist skoðun.

Í sannsagnageiranum glíma höfundar oft við það að skrifa um nákomna.

Í sannsagnageiranum glíma höfundar oft við það að skrifa um nákomna. Það er allur gangur á því hvernig þeir nálgast það. Gjarnan bera þeir skrif sín undir viðfangsefnið áður en þeir senda ritsmíðina frá sér og fá samþykki viðkomandi. Einn höfund þekki ég sem sat hjá móður sinni dögum saman og las fyrir hana handrit að bók sem snerti látinn fjölskyldumeðlim. Aðrir hafa það fyrir reglu að bera ekki handritin undir þá sem fjallað er um vegna þess að það leiði til sjálfsritskoðunar. Það er aldrei einfalt að skrifa um nákomna sökum þess að engir tveir muna sama atburðinn eins, engir tveir leggja sama mat á hann. Á að banna einhverjum að viðra sína hlið ef hún stangast á við sýn annars ættingja? Á maður ekki sína hlið á sannleikanum? Það þarf að vega og meta. Mörg dæmi eru um það að ættingjar hafi móðgast og ekki talað við höfundinn framar en það eru líka dæmi um að þeir hafi verið þakklátir. Það er ekki sjálfgefið að sá móðgaði eigi að hafa ákvörðunarvald um það hvort ritsmíð birtist eða ekki eins og við göngum oft út frá.

Hér skiptir samhengið miklu máli. Það er t.d. hæpið að ætlast til þess að höfundur beri skrif sín undir einhvern sem hefur beitt hann eða hana ofbeldi. Fólki finnst núorðið sjálfsagt að segja frá illvirkjum. Margir hafa líka þörf fyrir að segja frá erfiðri upplifun og stundum hefur það mannbætandi áhrif á samfélagið. Við getum tekið sem dæmi bók Gerðar Kristnýjar, Myndin af pabba: saga Thelmu, sem hafði mikil áhrif á þjóðina og baráttuna gegn kynferðisofbeldi. Hér komum við að því sem blaðamenn beita gjarnan fyrir sig þegar þeir birta einhliða fréttir sem koma sér illa fyrir viðfangsefnið: þetta er í þágu almannahagsmuna. Alla daga birtast slíkar fréttir en fáum dettur í hug að binda hendur fjölmiðla til þess að skrifa þannig um fólk svo framarlega sem heimildirnar eru skotheldar.

Það er ekki höfundarréttur á veruleikanum nema að litlu leyti. Þó gilda vissar umgengnisreglur um hann á hverjum tíma. Með tilkomu nets og samfélagsmiðla hafa einkarými og almannarými að vissu leyti runnið saman og listin hlýtur að taka mið af því eins og öllu öðru, þ.á m. sannsögur sem flokkast undir list þegar vel tekst til.

Það er ekki höfundarréttur á veruleikanum nema að litlu leyti. Þó gilda vissar umgengnisreglur um hann á hverjum tíma.

Listin er vissulega stærri en einstaklingurinn og einstaklingurinn nýtur góðs af því alla daga. En samskipti við aðra skipta líka miklu máli, ekki síst fyrir einmana rithöfunda sem skrifa jú um fólk. Margur hefur hins vegar skrifað af sér góða vini og stundum hefur orðið úr því list sem skiptir máli, stundum ekki. Höfundar vita heldur ekki alltaf hvað muni móðga og hvað ekki. Og það geta ekki allir verið „gorgeous“ eins og Faulkner sem sagði, þegar hann var spurður hvort rithöfundur ætti að vera fullkomlega miskunnarlaus, að ljóðið fræga, „Ode on a Grecian Urn“ eftir John Keats, væri margra kerlinga virði. Reyndar var Faulkner ekki alltaf „gorgeous“ og um það hefur mikið verið skrifað án þess að fjaðrafoki hafi valdið mér vitanlega.

Að sjálfsögðu skiptir máli í hvaða ljósi höfundur sýnir persónur sínar, skáldaðar og raunverulegar, og sumir segja að hægt sé að segja allt sem segja þarf um fólk ef maður gerir það af hlýhug og virðingu. En felur það ekki í sér óæskilega takmörkun á listfrelsinu að ætlast alltaf til slíks?

Auðvitað getur það verið viðkvæmt ef kveikjurnar eru á lífi eða nýgengnar en tilgangurinn helgar meðalið

Listin hlýtur alltaf að fást við annað fólk og maður getur ímyndað sér að ein helsta ástæða þess að skáldskapur var fundinn upp sé að gera okkur kleift að fást við súrt og sætt í mannlegri tilveru án þess að það sé spyrt við ákveðna einstaklinga – jafnvel þótt kveikjan að verkinu hafi verið ákveðnir einstaklingar. Auðvitað getur það verið viðkvæmt ef kveikjurnar eru á lífi eða nýgengnar en tilgangurinn helgar meðalið:

Listin er afar mikilvæg í mannlegri tilveru vegna þess að hún rýfur tilvistarlega einangrun okkar, tengir okkur öll saman í gegnum tungumál og myndmál og segir okkur hver við erum.

Erindi þetta var fyrst flutt á opnum hádegisfundi í Háskóla Íslands undir yfirskriftinni Er allt leyfilegt í listum? – hádegisspjall um siðferði í listum þann 20. janúar 2017. Hér fyrir neðan má sjá upptöku frá fundinum.

[fblike]