Heillandi óhugnaður

Guðmundur S. Brynjólfsson
Líkvaka
Sæmundur, 2015

Í skáldsögu sinni Líkvaka lætur höfundurinn, Guðmundur S. Brynjólfsson, Engilbert Eyjólfsson segja sögu sína. Ekki er saga sú falleg en það er samt sem áður eitthvað heillandi við hana. Þarna segir Engilbert frá lífi sínu og æsku þar sem hver óhugnanlegi atburðurinn rekur annann. Sögu þessa rekur hann þar sem hann situr yfir líki aldraðrar konu. Öllu er lýst af mikilli nákvæmni og fátt dregið undan. Engilbert þvældist sem barn um landið með móður sinni, en hún réð sig sem ráðskonu hingað og þangað. Þeir sem réðu hana voru yfirleitt eldri menn sem „níddust allir á henni kynferðislega, það var eins og þeir teldu sig hafa eignast þræl til borðs og sængur. Sumir skeyttu ekki einu sinni um þótt ég horfði á aðfarirnar, barnið. Einn nauðgaði móður minni að mér ásjáandi á eldhúsborðinu, ég var átta ára. Að því loknu gekk hann í skrokk á okkur báðum.“ (11) Því sem hér er lýst er dæmigert fyrir ömurlega æsku Engilberts, en hann segir frá þessu alveg tilfinningalaust og án málalenginga. Svo til eini ljósi punkturinn öll þessi uppvaxtarár er þegar hann er sendur í fermingarfræðslu hjá séra Þórði sem aðallega gekk út á að ræða um hrúta og fornsögur.

Í bókinni tekst höfundi að lýsa geðveiki Engilberts á mjög sannfærandi hátt og hápunkturinn eru kaflarnir þar sem segir frá því sem gerist í þessari mjög svo hryllilegu líkvöku.

Smám saman verður manni ljóst að Engilbert fellur ekki undir hefðbundna skilgreiningu orðsins „eðlilegur“ og er það í raun ekki að undra, þegar maður les meira um líf hans. Hann notar bæði áfengi, fíkniefni og lyf í óhófi og er tíður gestur á geðdeildum Landsspítalans. Það sem er áhugavert við Engilbert eru skoðanir hans á sjálfum sér og ekki síður á mönnum og málefnum sem hann varða. Hann er sannfærður um að ekkert sé að honum, heldur sé eitthvað að hjá flestum öðrum, og fara þar fremstir í flokki geðlæknar og sérfræðingar hvers konar: „Ég veit hvað þeir ætla sér, læknarnir og þessi illgjörnu „teymi“ sem svo eru kölluð og samanstanda af fólki sem telur sig vita en veit ekki neitt. Ekkert er hættulegra heilsu manna en þannig fólk.“ (71) Þetta fólk kallar hann einu nafni „sálfræðisfélagsfræðingaráðgjafargeðlæknisfræðingastóð“. Hins vegar segist hann hafa staðfestingu frá sálfræðingi um að hann sé eðlilegur. „Kynferðislegt ógeð, líkamlegur óhugnaður, glæpsamlegar gjörðir – allt eðlilegt á meðan það er í huganum. Hann sagði mér að það hugsuðu allir svona. Fólk vill bara ekki kannast við það.“ (132) Þennan mælikvarða notar Engilbert iðulega til að sannfæra sjálfan sig um andlegt heilbrigði sitt.

Í bókinni tekst höfundi að lýsa geðveiki Engilberts á mjög sannfærandi hátt og hápunkturinn eru kaflarnir þar sem segir frá því sem gerist í þessari mjög svo hryllilegu líkvöku. Þar er gjörðum hans lýst af mikilli nákvæmni en jafnframt er sýnt inn í hugarheim sjúks manns. Pælingar hans um hégóma, stórar skáldsögur, eyrnalokka og kaðlamunstraðar peysur eru í ótrúlegri andstöðu við gjörðir hans sem ekki verður farið nánar út í að lýsa hér, en verða þess valdandi að maður brosir yfir lestrinum, en hálfskammast sín svo fyrir það. Kaflarnir eru stuttir og flakkað er fram og aftur í tíma, en öllu er vel haldið saman, þannig að þráðurinn slitnar aldrei. Það að persónan sé geðveik veitir höfundi ákveðið frelsi. Það er fyrir vikið hægt að hafa mjög afdráttarlausar skoðanir og skella þeim fram blákalt og er það víða gert í sögu þessari, skoðanir á ýmsum málum sem gengið hafa yfir íslenskt þjóðfélag að undanförnu. Má þar nefna mál eins og lögfræðinginn sem tælir ungar og veikar stúlkur til fylgilags við sig eða ömurlega fréttamennsku fjölmiðils af hörmungum stúlku sem talin var hafa drepið barn sitt.

Líkvaka er í raun hryllileg saga, en hún er á einhvern hátt nálæg manni, hún dregur mann til sín. Hreinskilni sögupersónunnar kemur iðulega á óvart og oft þegar minnst varir, eins og þegar hún heldur því fram að Þorlákshöfn, Sandgerði og Höfn séu þrír ljótustu staðir á Íslandi og að þrátt fyrir að útsýnið frá þeim kunni að vera fagurt, þá sé staðurinn jafn ljótur sem áður:

Ljótleikinn liggur í staðnum – ekki meintu útsýni. Ég sá móður minni misþyrmt á borðstofuborði undir stórum glugga sem vissi í vestur, þar var fögur fjallasýn. Staðurinn var engu að síður ljótur. Meira að segja þegar kvöldsólin gyllti jökulinn og kastaði ægifagurri birtu yfir móður mína sem lá blóðug og meðvitundarlaus eins og skúlptúr úr leir undir gliti sólar og þrátt fyrir að tíu ára gamalt kjökur mitt léki sorgarmars við þessa glæstu leikmynd, þá náði það ekki að fegra staðinn. (120)

Líkvaka er sumpart erfið lesning því víða er farið yfir einhver ósýnileg mörk sem ögra manni. Það gerir Guðmundur S. Brynjólfsson alveg vitandi vits og staðfestir það með tilvitnun í W. Somerset Maugham í upphafi bókarinnar. Líkvaka er að sama skapi þörf lesning sem batnar eftir því sem oftar er lesið.

[fblike]