Miðaldadómkirkjur í nýju ljósi

[x_text]

Þorsteinn Gunnarsson
Hóladómkirkjur til forna
Hið íslenska bókmennta-félag, 2015

Miðaldadómkirkjurnar íslensku hafa verið nokkuð í umræðunni síðastliðin ár og þá einkum vegna áforma athafnaskálda um að endurreisa slíka byggingu í Skálholti. Virtust áformin um skeið njóta stuðnings meðal áhrifamanna í þjóðkirkjunni en hún á staðinn sem kunnugt er. Nú hefur líklega fjarað undan þessum hugmyndum og þykir ýmsum að þar kunni menningarslysi að hafa verið afstýrt.

Þessu máli er hreyft hér og nú vegna þess að fyrr á þessu hausti sendi Þorsteinn Gunnarsson arkítekt frá sér rit um hinar fornu dómkirkjur á Hólum sem taldar eru hafa verið áþekkar að stærð, stíl, byggingarlist og byggingartækni út miðaldir á báðum biskupsstólunum. Tvímælalaus fengur er að ritinu en Þorsteinn þekkir manna best núverandi Hóladómkirkju sem var reist á árunum 1757–1763 og kom mjög að endurnýjun hennar 1988–1989 sem gerð var á grundvelli viðamikilla rannsókna. Setur hann þær nú í víðara sögulegt samhengi.

Bók Þorsteins skiptist í fjóra meginhluta. Fyrst er kafli um elstu dómkirkjurnar sem kenndar voru við Jón Ögmundsson (biskup 1106–1121) og Jörund Þorsteinsson (biskup 1267–1313). Þá tekur við umfjöllun um Halldórukirkju sem Halldóra Guðbrandsdóttir (d. 1658) Þorlákssonar (biskup 1571–1627), sem fór með staðarforráð að föður sínum látnum, hóf að reisa 1625 eftir að síðasta miðaldakirkjan fauk. Þar á eftir kemur kafli um rannsóknir á núverandi kirkju á Hólum og loks er fjallað um svokallaða Péturskirkju, síðustu miðaldakirkjuna, sem upphaflega var reist 1394 og var fyrirrennari fyrrnefndrar Halldórukirkju. Hún var kennd við Pétur Nikulásson (biskup 1391–1411) sem var einn hinna erlendu biskupa sem hér voru um skeið á síðmiðöldum en hann var danskur maður. Péturskirkja stóð því í tvær aldir og 30 árum betur. Um hana eru til mun viðameiri heimildir en eldri kirkjurnar. Þá var hún tvímælalaust mikilfenglegasta kirkjan sem verið hefur á staðnum, ekki síst eftir breytingar sem að öllum líkindum hafa verið gerðar á henni síðar. Þá var líklega svokölluðum stúkum bætt við hana og grunnfleti hennar þar með breytt í krossform líkt og algengt er með dómkirkjur.

Athygli vekur að kaflarnir um Halldórukirkju og núverandi dómkirkju rjúfa hið sögulega eða „krónólógíska“ flæði í ritinu. Virðist þetta gert til að gefa kaflanum um Péturskirkju aukið vægi en hann er tvímælalaust það efni bókarinnar sem sætir mestum tíðindum þótt vissulega sé líka mikill fengur að greinargerðinni um núverandi Hólakirkju. Ástæðan fyrir mikilvægi Péturskirkjunnar felst í því að til hennar hafa fyrirmyndir að nýrri „miðaldakirkju“ í Skálholti mjög verið sóttar og m.a. ráðið stærð tilgátuhússins.

[pullquote type=”left”]Í grófum dráttum má segja að mikilvægt sögulegt samhengi hafi verið talið milli þeirra kirkna á biskupsstólunum sem byggingarlistarlega séð hafi staðið undir sæmdarheitinu dómkirkja.[/pullquote]Í grófum dráttum má segja að mikilvægt sögulegt samhengi hafi verið talið milli þeirra kirkna á biskupsstólunum sem byggingarlistarlega séð hafi staðið undir sæmdarheitinu dómkirkja. Þá fyrstu þessara kirkna reisti Jón helgi Ögmundsson og hefur verið talið að hann hafi sótt fyrirmyndir sínar til Lundardómkirkju og yfirfært byggingartækni hennar úr steini í tré.[1] Jörundur og Pétur eru síðan álitnir hafa byggt kirkjur sínar líkar að gerð, stærð og hlutföllum en að því leyti ólíka Jónskirkju að þær hafi ekki haft bogadregin kór né stúkur sem mynduðu krossform. Slíkum stúkum telur Þorsteinn Gunnarsson að hafi svo verið bætt við í tíð Gottskálks Kenekssonar, norsks auðmanns sem var biskup á Hólum 1442–1457. Hefur Hóladómkirkja þá væntanlega náð mestri stærð og reisn. Hörður Ágústsson sem mest hefur lagt af mörkum við rannsóknir á Skálholtsdómkirkjum, og raunar íslenskri byggingarsögu almennt, hefur leitt rök að því að norðlenska dómkirkjan hafi síðan orðið fyrirmynd miðaldadómkirkna í Skálholti frá og með kirkju Klængs Þorsteinssonar (biskup 1152–1176) sem stóð frá 1153–1309, eða í rúma eina og hálfa öld, og gaf tóninn fyrir síðari kirkjur.[2] Í þessari samfelldu dómkirkjusögu landsins má því segja að Jónskirkja fyrir norðan og Klængskirkja fyrir sunnan gegni lykilhlutverkum og samhengið komi meðal annars fram í að kirkjurnar hafi verið nokkurn veginn jafnstórar.

Hér skal ekki farið út í smáatriði í stærð, gerð, útliti og byggingartækni þessara viðhafnarhúsa heldur aðeins staðnæmst við tvö atriði sem Þorsteinn Gunnarsson endurskoðar í riti sínu. Í eldri rannsóknum hefur verið gengð út frá að íslensku miðaldadómkirkjurnar hafi verið tæpir 48 m að lengd. Þorsteinn leiðir hins vegar rök að því að þær hafi verið um 10 m styttri og önnur hlutföll þeirra ráðist af því.[3] Þá gekk Hörður Ágústsson út frá því að þakhæð stúkanna sem mynda þverás krossins í grunnformi kirkjunnar hafi verið jöfn hæð framkirkjunnar sjálfrar. Þorsteinn telur á hinn bóginn að þær hafi verið sýnu lægri.[4] Þetta hefur breytt miklu um ytra útlit kirknanna.

[pullquote type=”left”]Þetta er hér dregið fram miklu fremur til að undirstrika hve þekking okkar á miðaldadóm-kirkjunum er raunar tak-mörkuð enn sem komið er og hve nauðsynlegt er að þoka rannsóknum á þeim áfram líkt og Þorsteinn Gunnarsson hefur nú gert. [/pullquote]Hér skal því ekki haldið fram að Þorsteinn Gunnarsson hafi sagt síðasta orðið um stærð og gerð „íslensku miðaldadómkirkjunnar“. Hann sýnir þó fram á að hún hefur verið meira „fljótandi“ að gerð en hingað til hefur verið haldið, til dæmis hafi hinar raunverulegu kirkjur stundum verði krosskirkjur og stundum ekki. Því skal heldur alls ekki haldið fram að niðurstöður hans hljóti að vera réttari en túlkanir Harðar Ágústssonar. Þetta er hér dregið fram miklu fremur til að undirstrika hve þekking okkar á miðaldadómkirkjunum er raunar takmörkuð enn sem komið er og hve nauðsynlegt er að þoka rannsóknum á þeim áfram líkt og Þorsteinn Gunnarsson hefur nú gert. Fornleifarannsóknir, einkum á Hólum, kunna að bæta miklu við núverandi þekkingu. Á grundvelli svo takmarkaðrar þekkingar virðist hæpið að ráðast í svo stóra framkvæmd að reisa tilgátubyggingu að „miðaldadómkirkju“ í hlutföllunum einn á móti einum sem beitu fyrir ferðamenn. — Verra væri þó ef slík bygging yrði reist á grunni núverandi brotakenndu þekkingar í fræðslu- eða upplýsingarskyni!

[line]

[1] Hörður Ágústsson, Skálholt. Kirkjur, Staðir og kirkjur I, Reykjavík: Þjóðminjasafn Íslands, Hið íslenska bókmenntafélag, 1990, bls. 295–296.

[2] Hörður Ágústsson, Skálholt. Kirkjur, bls. 295.

[3] Þorsteinn Gunnarsson, Hóladómkirkjur til forna, Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag, 2015, bls. 113–123.

[4] Þorsteinn Gunnarsson, Hóladómkirkjur til forna, bls. 117, 140.[/x_text]

[x_text][fblike][/x_text]