Árni BergmannÁrni Bergmann var á sínum tíma lifandi goðsögn í hugum margra okkar sem vorum að komast til vits á 8. áratug nýliðinnar aldar. Hann var leiðandi þjóðfélagsrýnir og menningargagnrýnandi á vinstrivængnum án þess að vera atvinnumaður í stjórnmálum með öllum þeim annmörkum sem því hlutskipti fylgdu í köldu stríði ekki síður en nú á dögum. Hann var opinn, víðsýnn, glaður og reifur, málefnalegur, heiðarlegur en eigi að síður gagnrýninn í besta skilningi orðsins. Þetta hreif. Það sem meira er. Þessu striki hefur Árni haldið æ síðan auk þess að varðveita ferskleikann. Það er því fengur af að hann hefur nú sent frá sér viðamikla endurminningabók.
Eitt á ég samt: Endurminningar
Mál og menning, 2015
Undir titlinum „endurminningar“ getur ýmislegt leynst. Bók með þeirri innihaldslýsingu getur t.d. verið ævisaga. Það er þessi nýja bók Árna ekki í neinum þröngum skilningi. Hún hefst að vísu með æskuminningum úr Keflavík á 4. áratugnum og endar á líðandi stundu átta áratugum síðar. Á leiðinni kynnumst við blaðamanninum, ritstjóranum, rithöfundinum, þýðandanum, háskólakennaranum en umfram allt manninum Árna Bergmann æ betur. Bókin er þó ekki línuleg frásaga af einum einstaklingi heldur skiptist hún í þrjátíu afmarkaða og þematíska kafla án þess að tímalínan slitni nokkurs staðar. Flestir kaflanna ná langt út fyrir ævi einstaklingsins og segja frá afskiptum og aðkomu höfundar af málefnum líðandi stundar og samskiptum hans við samferðamenn sem margir voru þjóðþekktir og umdeildir af vettvangi stjórnmála eða menningar. Fyrir vikið fær lesandinn glögga tvívíða mynd sem spannar bæði lengd og breidd. Bók Árna er því óravegu frá þeim afhjúpunar- og játningabókmenntum sem til skamms tíma var haldið mjög að lesendum. Þrátt fyrir það skortir bókina ekki persónulega nálægð. Í inngangskafla gerir höfundur svo grein fyrir markmiðum sínum með bókinni og í raun siðfræði ævisöguritunar.
endurminningar Árna Bergmann verða í raun menningarsaga Íslands á síðari hluta 20. aldar og hugmyndasaga íslenskrar vinstrihreyfingar eins og þessi mál blöstu við frá sjónarhóli Þjóðvilja-mannsÁrni Bergmann hefur átt viðburðaríka og um margt sérstæða ævi líkt og svo mörg af kynslóð hans. Hann hefði því vel getað ritað ævisögu sína í þröngum skilningi þótt hann kjósi hér að rita endurminningar sem um margt eru útleitnari en venja er til í ævisögum. Hann er af alþýðuættum úr íslensku sjávarplássi en upplifði „íslensku byltinguna“ sem hann sjálfur kallar svo. Hún fólst í að slíku fólki var opnað hlið að menntaveginum sem fram að landsprófi (1946) hafði einkum staðið opið börnum embættis- og efnamanna. Árni notaði þennan nýfengna möguleika ekki til að hasla sér völl á einhverju sviði þess bókvits sem verður í askana látið. Þvert á móti lagði hann upp í mikla óvissuför með því að gerast annar af tveimur fyrstu íslensku stúdentunum sem hófu nám austan járntjalds er hann hélt til Moskvu í lok Stalínstímans til að leggja stund á rússnesku og rússneskar bókmenntir. Þar komst hann í djúp tengsl við land og þjóð er hann giftist inn í gyðingafjölskyldu. Auðvitað hefur þetta verið einstök reynsla á 6. áratugnum, löngu fyrir daga fjölmenningar hér. Um þessa sögu má fræðast betur í bók þeirra hjóna Lenu og Árna, Blátt og rautt (1986). Í endurminningunum sem hér eru til umræðu bregður fjölskyldunni fyrir, ekki síst ömmu Sonju, en þetta er þó engin fjölskyldusaga heldur miklu frekar þroska og starfssaga. Þau efnistök sem hér var reynt að lýsa gera það að verkum að endurminningar Árna Bergmann verða í raun menningarsaga Íslands á síðari hluta 20. aldar og hugmyndasaga íslenskrar vinstrihreyfingar eins og þessi mál blöstu við frá sjónarhóli Þjóðvilja-manns.
Með störfum sínum komst Árni í kynni við alla helstu bókmennta- og menningarmenn (karla og konur) þjóðarinnar en jafnframt fjölmarga erlenda kollega þeirra, ekki síst austurevrópska. Hann getur því brugðið upp persónulegum augnabliksmyndum af lykilpersónum eins og t.d. Þórbergi og Laxness. Jafnframt fær hann varpað ljósi á bókmenntasögulegar ráðgátur sem margir hafa velt fyrir sér eins og t.d. skjótan endi á lofsamlegum höfundarferli Elíasar Marar sem átt hefur nokkra endurkomu á síðari árum. Þá er pólitíski hlutinn ekki síður áhugaverður. Eftir lestur bókarinnar sækja áleitna hugsanir um fortíð og framtíðarhlutverk sósíalismans, þ.e. róttækrar jafnaðarstefnu, mjög á þennan lesanda hér. Það er eitt af undrum veraldar að slík hugsjón lifði af þá herleiðingu sem hún leið þegar Stalín og aðrir af hans skóla gerðu tilkall til einkaleyfis á stefnunni sem og velmegunarbylgjuna sem tryggði öreigum Vesturlanda stórbætt kjör án sósíalískrar byltingar. En hvert er þá hlutverk sósíalismans nú? — Enn vantar auðvitað mikið á að jöfnuður og réttlæti hafi komist á í okkar heimshluta eða hér á landi. Það á alveg sérstaklega við á þeirri nöpru öld markaðsvæðingar og frjálshyggju sem við nú lifum með vaxandi mun á lágmarks- og hámarkslaunum. Meðan svo er hlýtur róttækur sósíalismi að eiga erindi. Þá ber honum og að keppa að réttlátari skiptingu jarðargæða í alþjóðlegu samhengi í samvinnu við öll þau öfl sem byggja vilja betri heim. Þessi þráður í endurminningum Árna horfir því ekki aðeins um öxl heldur vekur til umhugsunar um framtíðina.
Árni Bergmann er skemmtilega meðvitaður einstaklingur og í endurminningum sínum gerir hann athyglisverða grein fyrir þeim hugmyndagrunni sem hann stendur áÖnnur vangavelta sem lesturinn vekur er spurningin um hvernig sé komið menningar- og samfélagsumræðunni miðað við það sem gerðist á vakt Árna á Þjóðviljanum meðan hæst stóð. Tími flokksmálgagnanna hefur löngum verið talinn geldur og botnfrosinn í köldu stríði. Það virðist þó liggja í augum uppi að bókmennta- og menningarrýni hafi hnignað og hún lokast af í afmörkuðum kimum í stað þess að blómstra á almennum vettvangi. Eigendastýrðir fjölmiðlar sem mótast af lögmálum markaðar geta ekki gegnt neinu hlutverki sem talandi er um á því sviði.
Árni Bergmann er skemmtilega meðvitaður einstaklingur og í endurminningum sínum gerir hann athyglisverða grein fyrir þeim hugmyndagrunni sem hann stendur á. Að sumu leyti má rekja þann þráð allt aftur til bókmenntalegrar „endurfæðingar“ hans á unglingsárum þrátt fyrir að aðrir séu síðar til komnir. Nærri bókarlokum gerir hann grein fyrir fjórum þráðum sem spunnist hafa saman í hugarheimi hans. Rekur hann einn til kristindóms, annan til jafnaðarstefnu, þann þriðja til íslenskrar þjóðernishyggju og þann fjórða til „bókmenntatrúar“ sem felur í sér að lesa megi sér til gagns. Samspilinu lýsir hann svo:
Af kristnum viðhorfum og sósíalískum má þjóðernishyggjan læra að forðast þjóðrembu, sýna öðrum ekki fyrirlitningu eða ofríki Af siðaðri þjóðernishyggju má sósíalisminn læra að allsherjarformúlur fyrir lausn á vanda alls mannkyns eru ekki til, […]. Kristin viðhorf og þjóðernisleg geta komið saman í kröfunni um það að hver og einn sýni trúnað við það sem honum var gefið, við það sem gerir hann að óendurtakanlegum hluta af fjölbreytileika heimsins. Sósíalíski þátturinn minnir þann kristna á að gleyma ekki róttækum kröfum Krists um réttlæti í sambýli manna, á það að trúarleg viðhorf þurfa ekki að leysast upp í fyrirhafnarlítilli og dáðlausri velvild. Trúarlegi þátturinn minnir þann pólitíska rækilega á það að átök milli sérgæsku og samstöðu, réttlætis og ranglætis eiga sér ekki öll stað milli stétta, hreyfinga og einstaklinga, heldur er víglínan dregin þvert um hjörtu okkar sjálfra. […] Og listin að lesa, bókmenntirnar, eru yfir og allt um kring. Þær tosa okkur út úr okkur sjálfum, þær kenna okkur að ganga í annarra spor, þær trufla ríkjandi mat á því hverjir eru mikils og hverjir lítils metnir í samfélögum. Þær grafa undan drambi þess sem telur sig vita nú þegar hið rétta um guð og menn. (bls. 377)
Hversu óralangt eru þessar vangaveltur ekki frá þeim vaðli um trú og vantrú, menn og málefni sem veður uppi í orðræðu líðandi stundar í bakþönkum, kjöllurum og bloggi? Tilvitnunin sýnir líka að endurminningar Árna Bergmann einkennast ekki aðeins af lengd og breidd eins og að framan segir heldur líka hæð og dýpt. Mættu sem flestir lesa þær „sér til gagns“.
Eins og segir í upphafi ná endurminngar þær sem hér er boðið upp á allt til líðandi stundar. Undir lokin fjalla þær því ekki aðeins um listina að lesa heldur líka listina að lifa. Árni lýsir hvernig ellin sækir á og þrengir að en líka hvernig bregðast má við henni af reisn og áræði. Það vekur von.[/x_text]
Um höfundinn
Deila