Bókmenntir í beinni

Lestur Fasbókar kemur líklega að einhverju leyti í stað hefðbundins bóklestrar en líka sem viðbót, þótt hún sé ekki bókmenntaform í viðteknum skilningi.

Sjúkraþjálfarinn segir mér að missa ekki hökuna að heiman, heilarinn segir mér að jarðtengja mig, sálfræðingurinn segir mér að stíga fastar fram, núvitundarkennarinn segir mér að lifa í núinu, sagnfræðingurinn segir mér að læra af sögunni, stólasölumaðurinn segir mér að leggja höfuðið frá mér, næringarfræðingurinn segir mér að borða ekki viðbættan sykur, presturinn segir mér að gleypa ekki lyf gagnrýnislaust, hjúkrunarfræðingurinn segir mér að ég megi ekki vera þyngri, mamma segir mér að ég megi ekki vera léttari, læknirinn segir mér að taka hjartamagnýl, lesandinn segir mér að skrifa öðruvísi bækur, synir mínir segja mér að fara úr föðurhlutverkinu, Biblían segir mér að girnast ekki konu náunga míns, Stjörnumenn segja mér að vera ekki svona gagnrýninn, nemendur segja mér að skila einkunnum á tilsettum tíma, lögreglan segir mér að blása, tölvan segir mér að uppfæra forritin, leikfimikennarinn segir mér að mæta þrisvar í viku, veðurfræðingurinn segir mér að taka inn grillið, Guðrún segir: Vertu bara góður við mig.
[Fasbókarfærsla höfundar 19. maí 2015, 119 kunna að meta, 26 ummæli]

Þegar talað er um lestur í opinberri umræðu er átt við bóklestur, ekki Fasbókarfærslur eins og þá sem birtist hér. Hefðbundinn bóklestur virðist jú hafa dregist saman á undanförnum árum. Samkvæmt nýjustu könnun Félags íslenskra bókaútgefenda á bóklestri Íslendinga hefur þeim fjölgað um helming á fjórum árum sem ekki lesa bók á árinu, voru 13,3% aðspurðra í síðustu könnun. En annar lestur hlýtur að hafa stóraukist, ekki síst fyrir tilkomu samfélagsmiðla. Kannanir sýna t.d. að stór hluti flettinga á fréttavefjum kemur í gegnum samfélagsmiðla. Einnig les fólk og skrifar færslur á slíka miðla í gríð og erg. Sumir, jafnvel hér heima, fá nokkur þúsund læk á færslur en það segir þó ekki alla söguna því mjög margir lesa færslur án þess að kvitta fyrir sig. Þegar best lætur getur færsla á Fasbók örugglega náð til tugþúsunda lesenda hér á landi og hundraða þúsunda úti í heimi, jafnvel milljóna.

Fasbók í stað hefðbundinna bóka

Ég ímynda mér að lestur Fasbókar komi að einhverju leyti í stað hefðbundins bóklestrar en líka sem viðbót. Hér er um annað form að ræða, yfirleitt mjög stuttar og hnitmiðaðar færslur. Þetta kann að hafa í för með sér að sú kynslóð sem nú er að vaxa úr grasi verði færari í að lesa og skrifa stuttan texta. Á móti kemur að ungt fólk er e.t.v. ekki eins vel í stakk búið til að skrifa langan, samhangandi texta, eins og kennarar hafa kvartað undan á undanförnum árum. Það er þó ekki algilt.

Færslur á samfélagsmiðlum geta verið af ýmsu tagi – persónulegar, pólitískar, listrænar, hnyttnar, fræðandi, kvikindislegar. Þær geta líka verið færðar í stílinn, jafnvel hreinn skáldskapur, enda býður Fasbók manni upp á að opna síðu um skáldaða persónu. Allir gefa einhverja ákveðna mynd af sér í gegnum virkni sína á samfélagsmiðlum; það er persónusköpun. Hlekkir sem deilt er með eða án ummæla geta einnig sent mann í alls kyns lesefni, stundum örsögur, smásögur og ljóð, stundum fréttaskýringar og fræði, stundum tónlist og kvikmyndalist. Oft er þetta efni sem maður hefði ekki ratað á að öðrum kosti. Og stundum efni sem hefur verið lagað að miðlinum.

Nokkrir íslenskir rithöfundar hafa nýtt sér Fasbók óspart og náð mjög góðum tökum á miðlinum. Sumir skrifa einkum um þjóðfélagsmál, eins og Guðmundur Andri Thorsson, aðrir eru persónulegri eins og Elísabet Jökulsdóttir og menn eins og Anton Helgi Jónsson skrifa færslur sem eru náskyldar ljóðum. Oft er unun að lesa þessar færslur, þær eru iðulega vel stílaðar og veita kærkomna og stundum óvænta innsýn í hversdagsleg málefni. Fasbókarvinir þessara höfunda eru flestir nær því að vera fylgjendur eða aðdáendur en persónulegir vinir enda skipta þeir í sumum tilfellum þúsundum.

Það er líka vel hægt að hafa áhrif með skrifum á Fasbók eins og Linda Vilhjálmsdóttir skáld vitnaði um í nýlegu viðtali. Fjölmiðlar eiga til að margfalda þau áhrif með því að byggja fréttir á Fasbókarskrifum.

Er Fasbók nýtt bókmenntaform?

Fasbók er ekki bókmenntaform í hefðbundnum skilningi en ljóst er að formið sem hún býður upp á hefur mjög breiða skírskotun. Maður getur lesið Fasbókina dágóða stund fyrir svefninn, alveg eins og hverja aðra bók. Þar geta allir fundið eitthvað við sitt hæfi og stöðugt bætist nýtt lesefni við. Svo getur maður sjálfur tekið þátt í að skrifa bókina. Hún er því raunveruleikabók sem verður til í beinni. Af hefðbundnu bókmenntaformunum líkist hún einna helst safnriti.

Undanfarna mánuði hef ég gert ómarkvissar tilraunir með að nýta Fasbókarfærslur bæði sem tjáningarform og sem listform. Ég hef gert tilraunir með persónusköpun, ég hef gert tilraunir með að segja örsögur, mismikið færðar í stílinn, ég hef gert tilraunir með háð, skop, einlægni og ljóðrænu. Persónulegar færslur sem fela í sér litla sögu og eru annaðhvort skondnar eða einlægar, nema hvort tveggja sé, finnst mér fá einna mesta svörun – og það er í samræmi við kannanir sem ég hef séð um Fasbókarlestur – og því dreg ég þá ályktun að Fasbók henti prýðilega fyrir sannsögur. Fasbók fullnægir gægjuþörf okkar allra, þörf okkar fyrir sögur og samfélagslega tengingu. Þetta er ekkert ósvipað því sem bókmenntir á pappír gera fyrir okkur.

Lærdómur fyrir höfunda

Á Fasbók fær höfundur viðbrögð lesenda beint í æð og getur þannig gert sér betri grein fyrir því hvernig skrif hans eða hennar eru metin. Kemst háðið eða skopið til skila? Er einlægni tekin sem grín? Heldur röksemdafærslan vatni? Fasbók er með öðrum orðum fyrirtaksleið til þess að gera sér grein fyrir viðtökum og markhóp – og þroska hugmyndir sínar í leiðinni.

Sjálfur fæ ég miklu meiri viðbrögð við færslum mínum á Fasbók en við bókum mínum, hvort sem þær eru þýddar eða frumsamdar. Ég fæ líka miklu meiri viðbrögð við færslunum en við skrifum í hefðbundna fjölmiðla og tímarit. Þá á ég ekki bara við viðbrögð sem felast í lækum og athugasemdum heldur ekki síður við það sem ég skynja hjá Fasbókarvinum mínum þegar ég hitti þá á förnum vegi. Fasbók er því að mörgu leyti draumur höfundar sem vill fá svörun frá lesendum sínum – og það vilja flestir ef ekki allir höfundar.

Gallinn er sá að enginn rithöfundur lifir enn sem komið er á því að skrifa eingöngu á Fasbók. Og enginn hefur enn fengið úthlutun úr Launasjóði rithöfunda til að skrifa færslur á samfélagsmiðla svo ég viti. Þó geta dagleg skrif á Fasbók slagað upp í bók á ári, miðillinn býður meira að segja upp á að maður lagi færslurnar og því í sjálfu sér ekkert því til fyrirstöðu að maður búi til bókmenntaverk á Fasbók, enda hafa sumir farið út í það að gefa færslurnar sínar út á pappír. Ég sé ekki betur en kominn sé farvegur fyrir nýja tegund af höfundi, þann sem skrifar á samfélagsmiðla, og í leiðinni hefur orðið til ný tegund af lesanda.

Aldrei jafn mikið lesið?

Undanfarin ár höfum við hamast á unga fólkinu okkar. Það lesi ekki nóg og geti ekki lesið sér til gagns. Ábúðarmiklir leiðtogar hafa stigið fram og talað um þörfina á að efla læsi í landinu. Ég horfi á unga fólkið mæna á síma, spjaldtölvur og tölvuskjái linnulítið dagana langa og hugsa með mér: Skyldi nokkurn tíma hafa verið lesið jafn mikið í landinu og núna? Og jafn mikið skrifað?

Getur verið að rannsaka þurfi lestur og ritun á nýjum forsendum?[/x_text]