Njála á (sv)iði – Stutt sögulegt yfirlit

Ný sviðsetning á Njálu í Borgarleikhúsinu hefur hlotið mikið lof gagnrýnenda og nýtur slíkra vinsælda að aukasýningum hefur verið bætt við. Það er fagnaðarefni, ekki síst í ljósi þess að metnaðarfyllstu tilraunir eldri höfunda til að sviðsetja þessa vinsælu Íslendingasögu hafa að nokkru leyti misst marks.  Má þar nefna einþáttung breska skáldsins Gordons Bottomley, The Riding to Lithend, sem birtist upphaflega á prenti árið 1909 og hefur verið endurútgefinn nokkrum sinnum síðan en var aðeins sýndur tvívegis, eftir því sem ég kemst næst: eina kvöldstund í New York árið 1925 og þremur árum síðar á leiklistarhátíð í Cambridge. Enn dapurlegri urðu örlög Nial den Vise, eftir dönsku skáldkonuna Thit Jensen. Verkið hlaut að vísu fyrstu verðlaun í leikritasamkeppni sem Tuborg- og Carlsbergsjóðirnir stóðu að á kreppuárunum en það hefur aldrei ratað á svið. Ljóst er að slík uppsetning myndi kosta sitt, þar sem gert er ráð fyrir lifandi hestum á sviðinu, fjölda leikara og tilkomumikilli sviðsmynd. Ekki bætti úr skák að handritið fékk dapurlegar viðtökur þegar það var gefið út á bók árið 1934. Hans Brix lauk til dæmis dómi sínum í Dagens Nyheter á þessum orðum: „Vart er hægt að hugsa sér neitt bjánalegra en Nial den Vise.“ En hvernig stendur á því að Njála Borgarleikhússins hittir áhorfendur í hjartastað? Að hvaða leyti er hún lík eða frábrugðin fyrri verkum af svipuðu tagi?

Eru nú tveir kostir til og er hvorgi góður

Ég fjalla um verk Bottomleys og Jensen og fleiri leikgerðir í bókinni Höfundar Njálu (2001). Þar kemur fram að helsti vandinn við sviðsetningu og kvikmyndun Njáls sögu er sá að sagan er löng og flókin í byggingu. Höfundar aðlagana á henni standa í grundvallaratriðum frammi fyrir tveimur kostum: Að gera fáum afmörkuðum þáttum verksins ítarleg skil eða mörgum þáttum þess takmörkuð skil. Bottomley velur fyrri kostinn: Hann byggir verk sitt fyrst og fremst á 77. kafla sögunnar þar sem Gunnar á Hlíðarenda er veginn. Aðalpersónur The Riding to Lithend eru, auk Gunnars, eiginkonan Hallgerður og móðir hans Rannveig, en einnig koma farandkonur og vinnukonur við sögu. Fyrri hluti verksins er lagður undir upprifjun kvennanna á því sem þegar hefur gerst og skortir nokkuð upp á dramatík í verkinu af þeim sökum.

Jensen velur síðari kostinn. Hún reyndir að koma öllum meginviðburðum sögunnar fyrir í sex tengdum þáttum. Þrír þeir fyrstu gerast í einni beit á Þingvöllum en síðari þrír þættir verksins um það bil ári síðar á Hlíðarenda, Bergþórshvoli og loks aftur á Þingvöllum. Það er til marks um þessa samþjöppun að í Nial den Vise eru Gunnar á Hlíðarenda, Höskuldur Hvítanesgoði og Njáll Þorgeirsson allir drepnir á sama sólarhringnum, samkvæmt rökvísi leikritsins, en í sögunni skilja mörg ár þessa atburði að. Til frekari hagræðingar lætur Jensen Hallgerði taka yfir hlutverk Marðar Valgarðssonar. Stendur hún að baki aðförinni að Gunnari, dauða Höskuldar og brennu Njáls, í stað Marðar.

Listamennirnir í Borgarleikhúsinu velja líka síðari kostinn í sinni sviðsetningu. Víða er farið fljótt yfir sögu en þrátt fyrir það og frjálslegar túlkanir á ýmsum þáttum Njálu er hópurinn mun trúrri söguþræði frumtextans en Jensen. Í Nial den Vise er Kári Sölmundarson til dæmis gerður að uppeldisbróður Hallgerðar og jafnframt að hálfgerðum vingli, sem er lengi að gera upp við sig hvort hann eigi að leggja lag sitt við húsfreyjuna á Hlíðarenda, Hildigunni ekkju Höskuldar eða Helgu Njálsdóttur. Í Höfundum Njálu held ég því fram að leikrit Jensen sé sjálfsævisögulegt í þessu efni. Skáldkonan hóf að skrifa Nial den Vise þegar hún var búsett á Íslandi á fyrsta áratug 20. aldar og þurfti að ákveða hvort hún ætti að helga líf sitt sagnfræðingnum Boga Melsteð, prestinum Gísla Skúlasyni eða blessaðri skáldskapargyðjunni.

Ég bendi jafnframt á að í The Riding to Lithend sé Bottomley ekki aðeins að vinna upp úr frásögn Njálu heldur einnig og ekki síður leikritinu Macbeth eftir William Shakespeare.

Ég bendi jafnframt á að í The Riding to Lithend sé Bottomley ekki aðeins að vinna upp úr frásögn Njálu heldur einnig og ekki síður leikritinu Macbeth eftir William Shakespeare. Hallgerður Bottomleys ber til að mynda vissan svip af hinni valdagírugu og blóðþyrstu Lafði Macbeth. Slíkt stefnumót persóna úr Njáls sögu við aðrar þekktar persónur menningarsögunnar er einnig framkallað í Njálu Borgarleikhússins, til dæmis í samruna Þráins Sigfússonar og Elvis Presley, sem og samruna Njáls Þorgeirssonar og Jabba the Hutt úr Star Wars. Í báðum tilvikum er hugmyndin líklega sú að tengja Njálu við fyrirbæri sem áhorfendur þekkja en á fjölum Borgarleikhússins er markmiðið einnig að koma áhorfendum í opna skjöldu.

Eg skal þér Hrútur vera

Íslenskir leiktextar sem eru innblásnir af Njáls sögu eru allnokkrir en, líkt og Helga Kress hefur bent á í grein um hlutverk slúðurs í Íslendingasögunum, er elsta heimildin um sviðsetningu á viðburðum sögunnar 8. kafli hennar sjálfrar. Hrútur Herjólfsson hefur átt í deilum eftir skilnað þeirra Unnar Marðardóttur. Kemur hann að Lundi í Reykjadal þar sem tveir sveinar og ein mær leika nýafstaðin samskipti Hrúts við föður Unnar á Alþingi.

Annar þeirra mælti: „Eg skal þér Mörður vera og stefna þér af konunni og finna það til foráttu að þú hafir eigi sorðið hana.“ Annar svaraði: „Eg skal þér Hrútur vera. Tel eg þig af allri fjárheimtunni ef þú þorir eigi að berjast við mig.“ Þetta mæltu þeir nokkurum sinnum. Þá gerðist hlátur mikill af heimamönnum. (s. 135)

Helga bendir á að hér sé gert grín að sjálfri hetjuhugsjóninni en í fyrstu þremur þáttum Njálu í Borgarleikhúsinu er slík skopfærsla einnig í fyrirrúmi. Má þar nefna stórkarlalegar tilraunir Hrúts til að serða Unni í fyrsta þætti verksins, sem og atlot Gunnars og Njáls í þriðja þættinum. Annur þátturinn er í sjálfu sér ekki bein sviðsetning á Njáls sögu heldur fremur túlkun leikhópsins og dansaranna á fræðigrein eftir Helgu sem birtist árið 2007, og viðtali við hana frá 2001.

Höfundur elstu íslensku leikgerðanna á Njáls sögu var Ólafur Thorlacius. Skömmu eftir aldamótin 1900 samdi hann þrjá einþáttunga sem byggja hver um sig á afmörkuðum þáttum úr sögunni. Þeir bera heitin Bergþóra Skarphéðinsdóttir og Hallgerður Höskuldsdóttir, Víg Þráins Sigfússonar og loks Flosi og Hildigunnur (einnig nefndur Víg Höskuldar Hvítanesgoða). Fátt er vitað um uppfærslu þessara verka en Ólafur var lengi driffjöður í leikstarfsemi í Stykkishólmi og þýddi og frumsamdi fjölda leikrita, þar á meðal fleiri einþáttunga sem byggðu á fornritunum.

Viðamesta Njáluleikritið eftir íslenskan höfund er  Løgneren sem Jóhann Sigurjónsson samdi á dönsku á árum fyrri heimsstyrjaldar. Verkið lýsir aðdragandanum að drápi Höskuldar Hvítanesgoða og þeim viðburðum sem leiða til Njálsbrennu og fylgir Jóhann sögunni í flestum aðalatriðum. Það var fyrst fært upp í Konunglega leikhúsinu í Kaupmannahöfn árið 1918 og vakti meðal annars athygli fyrir hugvitsamlega sviðsetningu á brunanum á Bergþórshvoli. Prentuð útgáfa verksins fékk fremur jákvæð viðbrögð hér á landi. Leikritið sló þó ekki í gegn, hvorki í Danmörku né annars staðar, ólíkt sumum fyrri verkum Jóhanns. Það var ekki sett á svið hérlendis fyrr en í Þjóðleikhúsinu árið 1970 og fékk köflóttar viðtökur.

Af nýlegri Njáluverkum má nefna Gallerí Njálu (frumsýnt í Borgarleikhúsinu 1997) og Gestaboð Hallgerðar (frumsýnt í Njálusetrinu á Hvolsvelli 2012) eftir Hlín Agnarsdóttur. Fyrrnefnda verkið snerist um samræður Júlíusar Sveinssonar rútubílstjóra (sem einnig er frístundamálari) og Hafdísar Hafsteinsdóttur leiðsögukonu (sem er í doktorsnámi í bókmenntum) um Njálu en Stefán Sturla Sigurjónsson og Sigrún Gylfadóttir fóru með hlutverk þeirra. Júlíus og Hafdís eru fulltrúar ólíkra viðhorfa alþýðu og menntamanna til sögunnar en í uppfærslunni léku frumsamin tónlist Guðna Franzsonar og þrívíð myndverk Gabríelu Friðriksdóttur líka stórt hlutverk. Síðara verkið var eintal Hallgerðar Höskuldsdóttur við áhorfendur og lék hár hennar stórt hlutverk í sýningum á því. Hallgerður þessi er nútímakona sem rekur menningartengda ferðaþjónustu á Hlíðarenda en hún lifir sig ítrekað inn í ævi og örlög nöfnu sinnar frá miðöldum. Loks má nefna Tóndansmynd eftir Guðna Franzson, Láru Stefánsdóttur og Ragnhildi Stefánsdóttur (frumsýnd í Gerðubergi 1998) sem var túlkun tónskálds, dansara og myndlistarkonu á hugarástandi Hallgerðar. Endurskoðuð útgáfa þessa dansverks var sýnd á næstu árum undir titlinum Langbrók.

Náið er nef augum

Öll þessi íslensku verk vísa með einum eða öðrum hætti fram á veginn til Njálu í Borgarleikhúsinu. Í fyrsta lagi er unnt að líta á hana sem röð allsjálfstæðra einþáttunga, í anda þeirra sem Ólafur Thorlacius skrifaði. Aðferðarfræði listafólksins í Borgarleikhúsinu er vissulega fjölbreyttari og nútímalegri en sú sem Ólafur viðhafði, enda er byggt á ríkulegri hefð. Í öðrum þættinum (þar sem hárleppar leika aðalhlutverk í kraftmiklum dansi Hallgerðar og fleiri kvenna) og í fjórða þættinum (þar sem leikarar/dansarar af báðum kynjum túlka kristnitökuna við píanótónlist Prokofievs) er meðal annars fetað í fótspor Láru, Guðna og Ragnhildar í Tónadansmynd/Langbrók. Undir lok fjórða þáttar og drjúgan hluta fimmta þáttar eru viðburðir Njáls sögu hins vegar fluttir inn í nútímann, áþekkt því sem Hlín Agnarsdóttir og samverkafólk hennar gerðu í Gallerí Njálu og Gestaboði Hallgerðar. Loks má bera stílhreina og áhrifaríka sviðsetningu Njálsbrennu í Borgarleikhúsinu, þar sem Karlakór Kópavogs treður eldinn ásamt Skarphéðni, syngjandi „Brennið þið vitar“, saman við sviðsetninguna á sömu senu Løgneren á sviði Konunglega leikhússins árið 1918.

Einnig virðast aðstandendur sýningarinnar í Borgarleikhúsinu hafa lært af afar vel heppnuðum sviðsetningum á öðrum Íslendingasögum, þar sem þau Benedikt Erlingsson, Halldóra Geirharðsdóttir og Brynhildur Guðjónsdóttir stóðu í eldlínunni. Hér á ég við leikritið Ormstungu (frumsýnt í Skemmtihúsinu við Laufsásveg 1996) sem byggði á Gunnlaugs sögu og einleikina Mr. Skallagrímsson (frumsýnt í Landnámssetrinu 2007) og Brák (frumsýnt á sama stað 2008) sem byggðu báðir á Eglu. Í síðastnefnda tilvikinu er nef sannarlega náið augum; Brynhildur, sem sýnir sannkallaðan stjörnu(stríðs)leik í hlutverk Njáls í Borgarleikhúsinu, bæði samdi og lék Brák og hlaut einróma lof fyrir hvort tveggja. Í dómi um sýninguna sagði Elísabet Brekkan meðal annars:

Brynhildur velur svipað form og Benedikt Erlingsson fylgdi í sinni uppfærslu af Mr. Skallagrímsson. Formið og umgjörðin er það sem tengir og minnir sýningarnar hvora á aðra – allt annað er gerólíkt, enda annað sjónarhorn og annað markmið. … Brynhildur nýtir sér dægurmál og hreyfimynstur samtímans eins og þegar hún sat og snyrti táneglurnar í líki Beru eða hökti um með göngugrind sem Gunnhildur gamla Noregsdrottning eða kom Skallagrími fyrir í lazyboy allt með stórkostlegu látbragði sem minnti helst á dóttur Chaplins á Listahátíð um árið.

Í þessum þremur verkum, líkt og í leikritum Hlínar, áttu leikarar í frjóu samtali við áhorfendur um viðkomandi fornrit, sögu þeirra og samtímann. Öll þess verk bera viss einkenni hins póst-dramatíska leikhúss þar sem hinn sviðsetti texti er aðeins einn þáttur af mörgum sem mynda saman sýninguna en annað sem einkennir sum þessara verka er hvernig leikarar smeygja sér fyrirhafnarlítið inn í og út úr hlutverkum sínum. Þessi aðferð, sem kennd hefur verið við frásagnarleikhús, hefur einnig einkennt trúðsleikina sem Halldóra Geirharðsdóttir, Bergur Þór Ingólfsson og fleiri hafa staðið fyrir á liðnum árum, en þeirra á meðal eru Dauðasyndirnar (frumsýndar í Borgarleikhúsinu 2008) og Jesús litli (frumsýndur í Borgarleikhúsinu 2009). Sömu einkenni má greina í sviðsetningunni í Borgarleikhúsinu.

Sjálfur skemmti ég mér vel á Njálu í síðustu viku; hér er á ferðinni iðandi dans- og sjónleikur. Þarna var margt afbragðsvel gert.

Sjálfur skemmti ég mér vel á Njálu í síðustu viku; hér er á ferðinni iðandi dans- og sjónleikur. Þarna var margt afbragðsvel gert. Ég vil sérstaklega nefna samtal Gunnars á Hlíðarenda við þá Otkel og Skammkel (Hjörtur Jóhann Jónsson var frábær í því atriði) og einræðu Njáls þar sem hann útskýrði fyrir Gunnari hvernig hann ætti að heimta fé Unnar af Hrúti (Brynhildur Guðjónsdóttir var frábær í því atriði, eins og reyndar mörgum fleirum). Mér fannst samt sem fantatök hópsins á frumtextanum veiktust eftir því sem á leið. Stundum er aðlögun og endurritun sígildra bókmenntaverka líkt við fjölbragðaglímu: Að mínu viti höfðu Þorleifur Örn Arnarson og samstarfsfólk hans Njálu undir fram yfir hlé en í síðustu tveimur lotunum snerist dæmið svolítið við.

Mynd fyrir ofan grein: Fengin frá Borgarleikhúsinu. Ljósmyndari: Grímur Bjarnason

[fblike]