Enn af Njálu

Mikið hefur verið fjallað um nýja uppsetningu Borgarleikhússins á Njálu, enda margt bitastætt þar að finna. Hér er sjónum beint að danshlið verksins og mikilvægi hennar fyrir líkamlega framsetningu sögunnar og karnivalíska stemmingu.

Ég útskrifaðist úr menntaskóla án þess að Njála yrði á vegi mínum og að honum loknum voru það ætíð annars konar fagurbókmenntir sem vöktu áhuga minn þegar velja þurfti bók á náttborðið, bókmenntir sem fjölluðu um eitthvað annað en bardaga og víg manna. Það var því ekki fyrr en sonur minn fékk barnaútgáfuna af Njálu í endursögn Brynhildar Þórarinsdóttur að ég kynntist söguþræði sögunnar en í þeirri útgáfa var ekki pláss fyrir mikið annað. Sonurinn var stórhrifinn af frásögnum af launsátrum og vígum en mér þótti þetta vopnaskak misvitra karla, hefndir og dráp, harla lítið spennandi. Aftur á móti voru skýringartextar Brynhildar fínir. Við lesturinn komst ég þó að því að þrátt fyrir að ég hafi ekki lesið Njálu þekkti ég efni hennar, texta og tilsvör því sagan er inngróin í menningu okkar og mætir okkur í ýmsum gervum – nú síðast í uppsetningu Borgarleikhússins og Íslenska dansflokksins. Þótt ég hafi verið lítt snortin af töfrum þessarar merku sögu var það mér mikið tilhlökkunarefni að sjá frumsýninguna. Ég ákvað að rjúka ekki til og lesa hina frægu bók heldur mæta á sýninguna óspjölluð af væntingum, tilbúin að njóta þess sem í boði yrði. Innst inni vonaði ég að sýningin hefði þau áhrif að ég fylltist ákafri löngun til að lesa meistaraverkið spjaldanna á milli og bætast þannig í hóp þeirra sem elska hana og dá.

Þó að söguþræðinum væri fylgt nokkuð nákvæmlega og upprunalegi textinn fengi að njóta sín voru áherslur í efnisvali og birtingarmynd sögunnar ólíkar þeirri ímynd sem Njála hefur haft í hugum flestra.

Strax í upphafi sýningar var ljóst að hér var um óhefðbundna leikhúsuppfærslu á Njálu að ræða, bæði hvað varðaði efnistök og framsetningu – eins og reyndar við var að búast af bæði höfundum leikverksins, Mikael Torfasyni og Þorleifi Erni Arnarsyni, sem og leikstjóra hennar, Þorleifi Erni, og danshöfundinum Ernu Ómarsdóttur. Þó að söguþræðinum væri fylgt nokkuð nákvæmlega og upprunalegi textinn fengi að njóta sín voru áherslur í efnisvali og birtingarmynd sögunnar ólíkar þeirri ímynd sem Njála hefur haft í hugum flestra. Ein ástæðan gæti verið sú að aðstandendur sýningarinnar leituðu greinilega í þær rannsóknir sem fjallað hafa um Njálu á gagnrýnum nótum undanfarin ár og áratugi, eins og umfjöllun Helgu Kress um stöðu kvenna í sögunni og skrif Óttars Guðmundssonar um persónuleika aðalpersónanna en þar gerir hann áður skilgreindar erkitýpur að manneskjum með kosti og galla.

Njála Borgarleikhússins var yfir heildina litið nútímaleikhús með sterka líkamlega framsetningu á efninu. Umfjöllunarefnið sem einkennist af ofbeldi og kynlífi var pakkað inn í glys og glamúr auk nokkuð stórs skammts af húmor. Sýningin var blóðug og subbuleg en aldrei ofbeldisfull í raunverulegri merkingu þess orðs, karnivalstemmingin sem einkenndi allt verkið kom í veg fyrir það. Þó að söguþræði og texta Njálu væri fylgt færði framsetningin efni hennar í nýjan búning. Viðburðir og persónur voru skoðuð í nýju ljósi og ljótleiki sögunnar meðal annars dreginn fram.

Hetjuskapurinn var t.d. lítt sýnilegur og birtist hetjan Gunnar á Hlíðarenda áhorfendum fyrst og fremst sem leiðinda eiginmaður sem virtist ganga út frá því að eiginkonur væru til lítils annars en húshalds og kynlífs. Skarphéðinn var hins vegar óttalegur gangster. Meira að segja hinn vísi Njáll slapp ekki undan hárfínu háðinu sem bjó í persónusköpuninni þegar hann birtist á sviðinu sem Jabba the Hut úr Star Wars, gáfaður en gjörspilltur og samviskulaus. Atlaga að hetjuímyndinni var líka undirstrikuð með því að afhjúpa réttleysi kvenna og fjarveru í sögunni. Hugtakið barnabrúðir og mansal átti greinilega vel við á þessum tíma en konur voru ungar gefnar Pétri og Páli og Njáli og nýttust þar sem skiptimynt í valdatafli karlanna (feðra og frænda). Dregið var fram í dagsljósið hvernig konur voru fastar í heimi feðraveldisins sem birtist ekki síst í algjöru valdaleysi þeirra í eigin málum. Vald kvenna til að velja sér maka var t.d. ekkert, hvað þá vald til að stjórna eigin lífi utan hjónabands. Eina leið þeirra til að hafa áhrif á eigið líf var að beita karlmönnum fyrir sig, eiginmönnum eða sonum.

Það að setja verkið upp á þennan líkamlega og ærslafulla hátt er sterk leið til að brjóta upp áru Brennu-Njálssögu og túlka hana á nýjan hátt. Arfur Íslendingasagnanna birtist ekki síst í hugmyndinni um vitra menn (karlmenn) og hetjur (karlhetjur) sem berjast og falla með sóma. Hugurinn er agaður rétt eins og líkaminn. Óheftar líkamlegar hvatir, tilfinningar eða mannlegir brestir tilheyra eingöngu kvenmönnum (ef þeir eru þá yfirhöfuð til) og hugsanlega húskörlum. Aðeins kerlingar rífast og slást og aðeins hirðfífl geta verið með líkamleg fíflalæti, karlmenn yrkja dýr kvæði. Það er samt stórkostlegt að sjá hvernig hugmyndin um stigveldi hugar og líkama og tengsl þeirra við karlmennsku annars vegar og kvenleika hins vegar lifir í verkinu. Þátttakendur í sýningunni eru bæði frá Borgarleikhúsinu og Íslenska dansflokknum. Það eru þó einungis kvendansarar frá flokknum sem taka þátt og þeirra er ekki að tala heldur tjá sig með líkamanum. Leikkonurnar taka einnig þátt í dansinum en karlleikararnir spígspora um sviðið að hætti fornra hetja, mæla viturlega eða húmorískt, sænga hjá konum eða berjast. Einungis sögumaðurinn, hirðfíflið, leyfir sér smá asnaskap og húllum hæ.

Þessi mismunur kynjanna kristallast ekki síst í fyrstu senum verksins þar sem Hallgerður og Gunnar eru kynnt til sögunnar. Hallgerður birtist okkur í sterku dansatriði. Hún er þar í hópi kvenna og er kvenleiki þeirra undirstrikaður með því að rjóða klof þeirra og brjóst á nærfötunum sem þær eru í einum fata. Hár er í öndvegi í senunni enda er hár Hallgerðar annars vegar hennar helsta útlitseinkenni en hins vegar hennar örlagavaldur. Undir dansinum er lesinn texti frá Helgu Kress þar sem staða Hallgerðar í Njálusögu er skoðuð útfrá feminísku sjónarhorni. Gunnar er aftur á móti kynntur til sögunnar í gegnum grín. Karlleikarar verksins standa fremst á sviðinu og velta fyrir sér hver þeirra geti tekið að sér hlutverk Gunnars. Heldur finnst þeim kvíðvænlegt að reyna að standa undir þeim væntingum sem lýsingin á Gunnar vekur en að lokum fórnar Valur Freyr sér í hlutverkið. Í kjölfarið umbreytast þeir í þessa líka gulldrengi.

Í Njálu er leikhúsformið nýtt á fjölbreyttan hátt. Hinn talað texti fær að njóta sín, sögumaður er til staðar, atriði eru túlkuð í dansi og grínistinn er hvergi langt undan. Staða áhorfenda er tvíræð, stundum fá þeir að sitja í myrkrinu eins og í leikhúsi en stundum er ljós í salnum og leikendur draga þá inn í veruleika sinn með samtali. Reyndar algjörlega einhliða samtali; leikendur tala en áhorfendur hlusta og hlæja á réttum stöðum, en þannig eru líka samtöl oft. Fjölbreytileikinn í framsetningunni er skemmtilegur og skapar hraða og kraft. Það hefði samt mátt skerpa á því hvað verkið ætlaði að vera. Þannig breyttist stemmingin í verkinu frá því í upphafi verks og þar til í lokin en ekki endilega í sýnilegri framvindu. Það var frekar eins og of margt hefði verið undir í upphafi til þess að það næðist að ritskoða og pússa heildina. Dansinn og leikurinn hefði að mínu mati einnig mátti falla betur saman í eina heild, sérstaklega í þá átt að leggja aukna áherslu á að líkamsgera efni sögunnar og beita kóreógrafíunni á enn markvissari hátt, eins og í atriðinu um dauða Gunnars og í lokasenunni þar sem heill karlakór birtist á sviðinu.

Njála var kraftmikil og áhugaverð sýning þar sem hefðbundinni túlkun á Njálu var ögrað. Leikarar og dansarar stóðu sig firna vel og búningar, sviðsmynd, tónlist og lýsing voru vönduð. Sýningin var algjörlega þess virði að sjá þó að mér leiddist örlítið á köflum. Hún vakti hins vegar ekki hjá mér löngun til að lesa Brennu-Njálssögu í heild sinni. Frásagnir af misvitrum karlmönnum að berjast, víla og díla og valdalausum konum að reyna að hafa áhrif þó að staða þeirra í samfélaginu sé vonlaus höfða greinilega ekki til mín.

[fblike]