Saga alþýðukonu og ögrandi kvenskörungs

Út er komin bókin Woman, Captain, Rebel: The Extraordinary True Story of a Daring Icelandic Sea Captain (2023) eftir dr. Margareti Willson, mannfræðing, og sérfræðing við Seattle-háskóla í Bandaríkjunum. Bókin kom út hjá kanadíska bókaforlaginu Sourcebooks, en forlagið leggur áherslu á útgáfu bóka um konur og eftir konur. [1] Í bókinni rekur höfundur sögu Þuríðar Einarsdóttur formanns (1777-1863) frá uppvaxtarárum til dauðadags. Aðaláhersla verksins er á hlutverk Þuríðar sem sjókonu og síðar formanns á bátum sem gerðir voru út frá Eyrabakka og Stokkseyri á fyrri hluta 19. aldar.

Í eins konar inngangskafla segir dr. Willson frá því hvernir saga Þuríðar rak á fjörur hennar, hvernig vinnu við bókina var háttað og hverjir komu að henni. Þar leggur hún áherslu á að það sé þeirri hefð íslendinga að henda ekki skriflegum gögnum að þakka að til er fjöldi heimilda sem tengjast Þuríði. Áhugavert segir hún hafa verið að finna og greina –með aðstoð túlka og þýðenda– umræddar heimildir og búa til samhangandi frásögn. Þeirra á meðal hafi verið kirkjubækur, skráningar á skipakosti, verslunarbækur, réttargögn og afrit af bréfaskrifum ýmiskonar frá þessum tíma.

Því næst hefst frásögn sem sett er fram með stílbrögðum vitnisburða- bókmennta, skáldsagnahefða og fræðilegrar greiningar. Hún er í senn grípandi og ítarleg, og athygli vekur hvernig dr. Willson leggur áherslu á að kortleggja sögusviðið og það samfélag sem umvefur Þuríði í barnæsku og á uppvaxtarárum. Harðindi, kynbundin verkaskipting á sveitaheimilum, valdboðsfyrirkomulag feðraveldisins, yfirlæti kaupmanna og klerka, afleiðingar náttúruhamfara, misskipting og vosbúð eru leiðarstef sem auðvelda lesendum –ekki hvað síst erlendum lesendum– að skilja hvers vegna ung stúlka, vart af barnsaldri, heldur til sjós með föður sínum og verður sá skörungur sem hún varð.

Hver kafli ber yfirskrift og ártal. Sá fyrsti vísar til 1783-1784 og sá síðasti til 1863. Ítarlegur heimildalisti fylgir, auk atviksorðaskrár. Framan af hverfist frásögnin um samskipti Þuríðar við samferðafólk sitt, fjölskyldu, ástmenn, vini og kunningja, en einnig við aðra sjómenn, bátaeigendur og fulltrúa valdsins. Samkvæmt söguskoðun dr. Willson farnast Þuríði vel í mannlegum samskiptum enda býr hún að ríku hyggjuviti, er lausnarmiðuð og úrræðagóð. Sorg yfir barnsmissi markar djúp spor og það gera sambúðarslit einnig, en það er fyrst þegar hún tekur boði um betra pláss og segir sig frá því að stýra skipum fyrir Jón ríka Jónsson að snuðra hleypur á snærið. Dr. Willson leggur ekki beint mat á ástæður óvildar Jóns í garð Þuríðar en veltir upp þeim möguleikum að öfund og afbrygðisemi, hafi ráðið þar miklu um eða jafnvel að honum hafi staðið ógn af eljusemi hennar, atgervi og áræði. Það er hann sem ákveður að lána henni ekki kýrverð þegar aðstæður eru knappar og í kjölfarið afþakkar hún boð hans um að gegna áfram starfi sjókonu á næstu vertíð með orðunum: „Because you did not lend me the price of the cow, it has now come to this that I must leave you“ (99). Hún útskýrir fyrir Jóni að presturinn hafi lánað henni fyrir kúnni og að hún muni nú taka við nýjum áttæringi séra Jakobs sem formaður, en bátur Jóns var sexæringur. Einn af öðrum tilkynna svo ræðarar Jóns að þeir muni fylgja henni þar til Jón hrópar til Þuríðar og yfir hópinn:

This is the worst trick you could have played on me!“ […] Thurídur looked at his inflamed face and laughed. He´d done it to himself. As she walked away, other crew members caught up to her, offering again to join her crew (99).

Dr. Willson gerir því næst grein fyrir því hverning Þuríður, allar götur frá umræddum viðburði, nær að sanna sig síendurtekið sem hugaður og úrræðagóður stjórnandi og formaður. Hún er athugul um fólk, les náttúruöflin af innsæi og þekkingu, auk þess að gjörþekkja fiskimiðin suður af Íslandi. Hún gerir að auki þó nokkuð úr samskiptum Þuríðar og annarra sjókvenna, ekki síst því hvernig hún að sönnu verður þess valdandi að yngri konur velja að gerast sjókonur – hlutverk sem Dr. Willson hefur þegar gert skil í bók sinni Survival on the Edge: Seawomen of Iceland (2016).[2]

Án þess að ljóstra nokkru upp um söguþráðinn sem dr. Willson velur að spinna verður að geta hlutverks Þuríðar í lausn gátunnar á svokölluðu Kambsmáli, en um var að ræða innbrot í bæinn Kamb, þann 8. febrúar 1827, þegar heimilisfólkið var tjóðrar niður og kistli fullum verðmæta var stolið. Hreppstjóranum tókst ekki með nokkru móti að leysa gátun, en það voru að lokum gjörhygli Þuríðar og þekking á handverki samferðarfólks sem réðu því að hún gat leitt yfirvaldið að lausn gátunnar um það hverjir höfðu verið að verki.[3] Eftirmálarnir urðu margvíslegar. Sveitungar voru sendir til fangavistar í Kaupmannahöfn og Þuríður eignast bæði aðdáendur og óvildarmenn í héraði.

Dr. Willson byggir frásögn sína á ítarlegri heimildarvinnu en leyfir sér á sama tíma að túlka gögnin og fylla í eyður. Þannig verður dvöl Þuríðar í Hafnarfirði eftir að hún lætur af störfum sem formaður sérlega áhugaverð því þar horfir þorpskonan með glöggu gestsauga á iðandi mannlíf, blómstrandi verslun, gestakomur frá útlöndum og það hvernig viðhorf og gildismat eru í uppstokkun. Í þeim hluta bókarinnar er einnig sagt frá baráttu hennar fyrir réttindum fósturdóttur sinnar, sem og ókvæntra barnlausra kvenna sem eiga þann einan kost að verða settar á sveitina þegar þær verða óvinnufærar sökum aldurs. Það verður einmitt hlutskipti Þuríðar jafnvel þótt hún hafi –með aðstoð velgjörðarfólks– gert ítrekaðar tilraunir til að útvega sér lífeyri frá konungi, eins og karlar í hennar aðstæðum gátu gert tilkall til. Svör bárust aldrei frá Kaupmannahöfn og dr. Willson gerir því skóna að kyn hennar hafi ráðið þar úrslitum auk þess sem gefið er í skyn að fyrrnefndur Jón ríki hafi lagt stein í götu hennar.  

Af ofansögðu má ljóst vera að áhugi dr. Willson og rannsóknir hennar á sögu íslenskra sjókvenna beini nýstárlegu kastljósi að þekktum atburðum og lífi fólks hér á landi. Sjónarhorn hennar er athyglivert og frásagnarmátinn annars konar. Skrif hennar eru fengur þeim sem áhuga hafa á sögu kvenna, mikilvægu framlagi þeirra og hlutverki í atvinnusögu landsins eða eru forvitnir um fjölskyldu-, vina- og samfélagstengsl kvenna fyrr á tímum. Til viðbótar við það sem áður var vitað teflir hún fram nýju peði í púsluspil sagnaritunar á Íslandi. Dirfska, viska og úthald Þuríðar formanns er vissulega í forgrunni frásagnarinnar en að auki spinnur dr. Willson vef þar sem framlag kvenna til þess að viðhalda byggð í landinu á erfiðum tímum myndar áberandi leiðarstef.

Hólmfríður Garðarsdóttir, prófessor við Mála- og menningardeild Háskóla Íslands.

---

[1] Bók Elizu Reid Secrets of the Sprakkar kom til dæmis út hjá umræddu forlagi á síðasta ári.

[2] Sjá umræðu um þá bók á Hugrás frá 2019: https://hugras.is/2017/02/islenskar-sjokonur-um-aldir/ og https://www.facebook.com/hugrasvefrit/posts/1462281003805411/

[3] Sjá umfjöllun í köflum 15 og 16 (bls. 144-162).