Pant skáldleg heróp og raunsærra heimsendahjal

[container]

Það þykir ekki mjög fínt að listaverk séu pöntuð. Að kaupandi biðji listamann um að gera eitthvað sérstakt fyrir sig. Listin á að vera hafin yfir markaðshagkerfið, ef svo má segja. Ég heyrði þó eitt sinn sögu af íslenskum listmálara sem var beðinn um að mála myndir af trjám fyrir íslenskt olíufyrirtæki og ákvað að gera það, svona fyrir peninginn. Laufkrónur listmálarans, fóru síðan upp á veggi í höfuðstöðvum fyrirtækisins og eitt verkið rataði meira að segja inn í gríðarstórt fundarherbergi þar sem teknar hafa verið mikilvægar ákvarðanir og glansandi ljósmyndir af jakkafataklæddum handaböndum. En listamaðurinn var víst aldrei alveg ánægður með þessar myndir og er í draumum sínum oft staddur í hvítum sendiferðabíl á leiðinni að ná í þessi verk og færa þau aftur á vinnustofuna. Sem sé, það er ætlast til þess að listin spretti óáreitt úr höfði listamannsins, helst í fullum herklæðum með spjót og skjöld. En hvar eru herklæðin í dag? Já, hvar eru herklæðin? Mig langar pínu að leggja inn pöntun á íslenskum skáldskap, skáldskap í herklæðum, grænum herklæðum. Af hverju? Ja, er það ekki augljóst? Himnarnir eru að hrynja gott fólk himnarnir eru að hrynja.
Pöntunin mín snýr að efninu frekar en forminu. Þetta má vera skáldsaga, smásaga, ljóð, leikrit eða jafnvel bara kvikmyndahandrit. Já, af hverju ekki að kvikmynda? Nógu magnað er nú umfjöllunarefnið. Himnarnir eru að hrynja og enginn segir neitt. Það eru reyndar kannski örlitlar ýkjur, himnarnir eru vissulega að hrynja, ef við leyfum okkur að nota smá líkingarmál en það að enginn segi neitt eru kannski dálitlar ýkjur. Sumir hafa nefnilega sagt smá, þrátt fyrir að það séu engin heróp. Gyrðir Elíasson hefur spilað dálítið á panflautuna sína um fall himnanna. Spilað í skóginum sínum, alltaf þessi endalausi skógur í skáldskapnum hans Gyrðis, sem getur verið fjandi erfitt að rata um, en það er fallegt, laufskrúðið, því verður ekki neitað. Nú síðast í skáldsögunni Suðurglugganum skrifar Gyrðir:

„Ég man hvað ég óttaðist kjarnorkuvetur, hélt að kalda stríðið drægi nafn af þessum fimbulvetri sem vofði yfir. Ég hef aldrei óttast neitt jafnmikið og hann. En nú er víst ástæða til að óttast eilíft sumar, jafnvel hér.“

Og seinna í sögunni hringir mamma:

„Mamma hringir í mig, ég tala við hana í smástund, hún hefur áhyggjur af öllu. „Veröldin er ekki að farast,“ segi ég, en röddin hljómar ekki sannfærandi, ég finn það sjálfur.

Já, er veröldin að farast? Sögumaður Gyrðis, við Suðurgluggann, ýjar í það minnsta að því þó svo að hann dragi það í efa nokkrum síðum síðar með þessu hérna:

„Heimsendakenning trúarbragðanna er lífsseig, hún lúrir bak við veraldlegt yfirborð. Nú á dögum er það kjarnorka og gróðurhúsaloftslag sem sér um að boða endalokin.“

Já, þetta er sem sagt bara einhver vitleysa, aldagamalt bull, þetta með endalokin. Það er alla vega þægilegt að trúa því, og auðvelt. Málið er að við erum með svo ýkta mynd af þessum endalokum í huganum að þegar einhver boðar okkur þau er það okkar fyrsta viðbragð að draga þau í efa. Þessar heimsendamyndir sem kvikna í kollinum á okkur þegar við heyrum um loftlagsbreytingar vegna hlýnunar jarðar af mannavöldum, okkar völdum, eru allar dálítið ýktar og óraunverulegar. Eiginlega ævintýralegar. Þannig að við tengjum þær óhjákvæmilega við aðrar heimsendasögur sem við þekkjum, heimsendasögur, heyriði, sögur, ekki raunveruleiki.

Ragnarök í Völuspá:

„Sól tér sortna/ sígur fold í mar/ hverfa af himni/ heiðar stjörnur.“

Og ef við förum úr heiðninni yfir í kristindóminn, sjálft Matteusarguðspjall, fáum við þetta:

„Þá mun endirinn koma…Sólin sortna og tunglið hætta að skína. Stjörnurnar munu hrapa af himni og kraftar himnanna bifast.“

Þetta er svolítið líkt. Já, þetta er nefnilega alveg satt hjá Gyrði, við höfum sagt heimsendasögur aftur og aftur í þúsundir ára án þess að það komi heimsendir. Og við gerum þetta enn í dag. Þessar sögur sem við eigum af heimsendi er ekki bara að finna í fornritum heldur er þeim viðhaldið í menningu nútímans. Heimsendahollywoodmyndir eins og Ekki á morgun heldur hinn betur þekkt sem The Day After Tomorrow og stórmyndin 2012 eru dæmi um birtingarmyndir heimsendasagna í nútímanum.  Í þessum myndum sést mannkynið í baráttu við geigvænleg náttúruöfl, meginlönd bresta og borgir hverfa í skýjakljúfaháu brimróti, vísindamenn hlaupa um ganga með fréttir af heimsendi, sem á að hefjast strax annað kvöld eða jafnvel bara seinni partinn og enginn hlustar og svo þegar allir fatta hvað er að gerast þá virðist það vera orðið of seint, æjj hvað þetta eru ótrúlega spennandi kvikmyndir. En svona er og verður raunveruleikinn ekki. Það þýðir ekki að bíða eftir brimrótinu, það þýðir ekki að bíða eftir vísindamanni sem boðar endalok mannkyns á morgun eða hinn. Þetta mun ekki gerast svona og þess vegna er svona skáldskapur ekkert sérlega gagnlegur svona upp á almenningsálitið. Hann kennir fólki að bíða eftir ofsafengnum vísbendingum sem við svo fáum aldrei. Loftslagsvandinn er ekki „eins og hálfs“- tíma spennumynd heldur margra ára ferli. Veruleikinn er ekki svona stórbrotinn og ægilegur. Veruleikinn er ekki svona mikið Hollywood. Því miður, eða sem betur fer, nei, því miður, því þessar breytingar eru byrjaðar og þær gerast svo hægt að við tökum eiginlega ekki eftir þeim. Og við hér á Vesturlöndum verðum þau síðustu til þess að finna fyrir þeim á eigin skinni. Fyrstu fórnarlömb loftslagsbreytinga búa í þriðja heiminum. Raunsæja kvikmyndin um loftslagsvandann gerist nefnilega miklu frekar á hundrað árum eða meira. Kannski þyrfti hún að vera þríleikur. Þetta gæti verið fjölskyldusaga. Í fyrstu myndinni reyna ættmóðirin og ættfaðirinn að stuðla að minni losun gróðurhúsalofttegunda til þess að koma í veg fyrir þurrka í þriðja heiminum en sú síðasta gerist mörgum árum seinna þegar barnabarn þeirra reynir að koma skipulagi á yfirfull samfélög Vesturlanda sem hafa þurft að taka á móti gríðarlegum fjölda flóttamanna, loftslagsflóttamanna.

Þetta er kannski ekki mjög spennandi þríleikur. Pöntun mín á skáldskap, í grænum herklæðum er ef til vill ekkert rosa spennandi. Hægfara breytingar í lofthjúpi jarðar vegna koltvísýringslosunar mannskepnunnar, sem munu á næstu hundrað árum valda auknum veðrabrigðum, súrnun sjávar, þurrki, hungursneyðum, flóðum, smitsjúkdómum, útrýmingu dýrategunda og hækkun sjávarborðs. Þetta er ekkert voðalega mikið stuð. Og ég held að skáldin viti það.

Árið 2010 kom út skáldsagan Freedom eftir bandaríska rithöfundinn Jonathan Franzen. Hún fjallar um umhverfislögfræðinginn Walter Berglund og fjölskyldu, og tilraunir hans til að koma í veg fyrir frekari losun gróðurhúsalofttegunda út í andrúmsloftið. Skömmu eftir útkomu bókarinnar fékk hann þessa spurningu frá blaðamanni:

„Freedom hefur vakið gríðarleg viðbrögð, en nánast engin þeirra eru vegna umhverfisþráða í verkinu, sem eru þó mjög áberandi. Af hverju helduru að það sé?“

Og Franzen svaraði:

„Ég veit ekki af hverju. Kannski eru blaðamenn að gera mér þann greiða að hræða ekki lesendur í burtu með því að láta bókina hljóma of umhverfismiðaða.“

Hér gerir Franzen beinlínis grín að því, hversu leiðinleg umhverfismál þykja og þakkar á írónískan hátt fyrir að bókin hafi ekki fengið „græna stimpilinn“ í fjölmiðlum. Það er auðvitað ekkert skemmtilegt að heyra að við séum að eyðileggja jörðina og okkur langar kannski ekkert að lesa um það. En þar getur skáldskapurinn einmitt leikið hlutverk. Hann er svo góður í að framandgera hluti, gera þá áhugaverða. Hann getur komið aftan að fólki sem sér fyrirsagnir blaðanna um loftslagsvána og flettir yfir á næstu síðu. Okkur, sem keyrum meira og meira á hverjum degi og mengum meira en nokkru sinni fyrr. Og skáldsagan Freedom er svolítið sniðug að þessu leyti. Fyrst eru kynntar til sögunnar áhugaverðar persónur án þess að umhverfismál komi mikið við sögu. Svo smátt og smátt sest umhverfispólitíkin að í textanum og undir lokin koma setningar eins og þessi:

„VIÐ BÆTUM ÞRETTÁN MILLJÓN MANNESKJUM Á JÖRÐINA Í HVERJUM MÁNUÐI! ÞRETTÁN MILLJÓN MANNESKJUR TIL VIÐBÓTAR TIL AÐ DREPA HVER AÐRA Í SAMKEPPNI UM TAKMARKAÐAR AUÐLINDIR! OG VIÐ MURKUM LÍFIÐ ÚR ÖLLU ÖÐRU LIFANDI Í LEIÐINNI! ÞETTA ER FJANDI FULLKOMINN HEIMUR Á MEÐAN ÞÚ TEKUR EKKI ALLAR AÐRAR LÍFVERUR MEÐ Í REIKNINGINN! VIÐ ERUM KRABBAMEIN Á JÖRÐINNI! KRABBAMEIN Á JÖRÐINNI!“

Þarna er skáldskapur í herklæðum, grænum herklæðum. Pant fá svona. Meira íslenskt svona. Pant. Pant. Pant.

[/container]