Hér sé Macbeth!

Þegar ég predika um leikhús á meðan ég veiði kjötbollurnar af pönnunni þá dæsir yfirleitt einhver í fjölskyldunni við eldhúsborðið: „Æ réttu mér sultuna fröken Jón Viðar.“ – Þessi ummæli við matarborðið þýða reyndar ekki að við Jón Viðar Jónsson deilum ávallt sameiginlegri sýn á leikhúsið. Mér hefur þó fundist rödd hans mikilvæg og vönduð gagnrýnin gagnleg fyrir íslenska leikhúsumræðu þótt hún eigi það til að falla í grýttan jarðveg. Nú nýlega efaðist ég þó um meint mikilvægi og þótti illa vegið að merkilegri leiksýningu í nýrri íslenskri þýðingu. Það er nefnilega verulega slæmt þegar áhugaverðar sýningar og góður skáldskapur skila sér ef til vill ekki til áhorfenda eða lesenda vegna þess að einn gagnrýnandi lætur þung orð eða fáar stjörnur falla. Slíkt á við um sýningu á hinu alræmda verki Shakespeares, Macbeth, í Þjóðleikhúsinu um þessar mundir, þar sem illska og valdatogstreita grasserar. Nú má ekki ætla að ég hafi í hyggju að syngja hallelúja yfir uppfærslunni, en það er ósmekklegt af fjölmiðlum að afgreiða mikla og djúpa vinnu listafólks með stjörnugjöfum og íhaldssömum kröfum.

Jón Viðar skrifar ítarlega umfjöllun um Macbeth í pistli sínum í DV 18. janúar s.l. Hann smættar síðan umfjöllun sína með því að gefa sýningunni eina stjörnu og spyr: Er þetta Macbeth? Fyrir rúmum fjórum árum skrifaði Jón um sama leikrit í sama fjölmiðli og fullyrti þá: Macbeth er ekki hér. Sú sýning fékk enga stjörnu og hefði leikhúsgagnrýnandinn að öllum líkindum gefið hauskúpu eða jafnvel kartöflu í skóinn ef slíkt hefði verið í boði. Af  samhenginu má sjá að það er þó möguleiki að Macbeth sé á svæðinu í jólasýningu þessa leikárs ólíkt þeirri sem sýnd var á Smíðaverkstæðinu haustið 2008. Í fullkomnum heimi hefðum við heilt leikhús eingöngu fyrir Shakespeare, annað fyrir Strindberg og svo framvegis. Í þessum leikhúsum gæti maður alltaf gengið að ólíkum sýningum leikskáldanna vísum, jafnt klassískum sem og framúrstefnulegri uppfærslum. – En við verðum víst að nýta þessi ágætu leikhús okkar hér í allt havaríið; hefð, tilraunir og nýrækt sem dæmi.

Jón Viðar er hallur undir hefðina en er þó ekki móttfallinn framúrstefnu og segir einmitt í pistli sínum um Macbeth frá því í október 2008: „Sönn framúrstefna er borin uppi af brennandi tjáningarþörf og listrænni hugsun.“ – Macbeth fór reyndar algjörlega fram hjá mér hrunhaustið góða en ég fullyrði hér yfir nýsteiktum kjötbollum að brennandi listræn hugsun er að verki í Macbeth dagsins í dag þar sem blóðið rennur um sviðið og uppspuni og fáránleiki valdsins er opinberaður án þess að gert sé lítið úr hinum eyðileggjandi mætti. Í þessari sýningu tel ég einmitt að tekist sé á um þann kjarna verksins, sem Jón Viðar skrifaði um 2008, þegar samfélagið allt rambaði á brún hengiflugsins og leiðtogar fundu haldreipi í drottni: „Samfélag í greipum alvalds stjórnanda sem stýrir með ógnum og ofbeldi, en er sjálfur hræddastur allra. Samfélag þar sem enginn getur lengur treyst öðrum, jafnvel ekki sínum nánustu, og allt endar í níhilisma og geðveiki – […].“

Það er mikilvægt að í leikhúsunum starfi fólk með hugrekki til að takast á við bókmenntir á nýjan og tilraunakenndan hátt. Fyrir mér mega tilraunirnar vel vera köflóttar og jafnvel „krampakenndar“ eins og Jón Viðar komst að orði í nýlegri rýni. Leiksýning Benedicts Andrews í Þjóðleikhúsinu kom mér á óvart og vakti upp gróteska kátínu í bland við tregafulla spurn. Macbeth er hrátt verk um hráan heim sem ber að túlka í takti við þá broguðu veröld sem við lifum í. Verkið vekur einmitt upp tímalausa spurningu: Hvaðan sprettur drottnunargirni og illska?

Soffía Bjarnadóttir,
meistaranemi í ritlist