Á vit hins ókunna

Dulræn eða yfirskilvitleg fyrirbæri njóta mikillar tiltrúar hér á landi. Þau eru snar þáttur í heimsmynd margra okkar á meðal og móta á stundum athafnir okkar og ákvarðanir jafnvel í hagnýtum efnum. Öll þekkjum við t.a.m. sagnir af því að vegarstæðum hafi verið breytt vegna tilmæla úr huldum heimi. Sumar þessara sagna munu vera sannar. Raunar ber að gleðjast yfir því. Á þennan hátt hefur ýmsum náttúruminjum verið hlíft sem ella hefðu horfið. Þá er algengt að fólk telji sig hafa orðið vart við látna einstaklinga með einhverjum þeim hætti að ekki verið dregið í efa.

Í könnun sem gerð var á 8. áratug liðinnar aldar töldu 70% kvenna og rúmur helmingur karla sem þátt tóku að þau hefðu orðið fyrir einhverri dulrænni reynslu. Þá voru 40% sannfærð um framhaldslíf, 48% til viðbótar hölluðust að tilvist þess meðan aðeins 7% drógu hana fastlega í efa. Eftir því sem næst verður komist hefur tíðni þess að fólk telji sig verða fyrir dulrænni reynslu fremur aukist en hitt. Á fyrsta áratug þessarar aldar töldu t.d. 54% sig hafa skynjað hugboð eða hugsanaflutning á móti 27% í fyrrnefndri könnun. Í þessu efni skerum við okkur frá örðum Norðurlandaþjóðum sem við eigum þó mest sammerkt með hvað varðar samfélag og menningu.

Þrátt fyrir að „dultrú“ sé svo snar þáttur í andlegri menningu okkar hefur þetta fyrirbæri sáralítið verið kannað ef frá eru taldar rannsóknir sem fram hafa farið á vegum svokallaðra sálarrannsóknarfélaga. Þau starfa oftast á grundvelli spíritisma og byggja þar með á ákveðinni túlkun eða skýringarlíkani sem ástæða er til að ætla að móti mjög þær niðurstöður sem þar er komist að. Helsta undantekningin í þessu efni eru líklega rannsóknir Guðmundar Hannessonar landlæknis í upphafi 20. aldar en hann freistaði þess að rannsaka þau fyrirbæri sem fram komu í tengslum við Indriða Indriðason miðil eftir gagnrýnum aðferðum þeirrar tíðar læknisfræði og náttúruvísinda.

Líklega verður að líta svo á að megnrar „rannsóknarandstöðu“ hafi gætt í þessu efni hér á landi lengst af á 20. öld. Margar skýringar má nefna í því sambandi. Fastmótaðar hugmyndir spíritista einokuðu sviðið lengi framanaf og fældu fólk sem ekki deildi grunnviðhorfum þeirra frá því. Spíritisminn varð einnig á tímabili ein helsta leið íslensku þjóðkirkjunnar til að mæta þeirri ögrun sem trúin varð fyrir á tímum vaxandi raunhyggju. Því var gagnrýninnar könnunar vart að vænta úr þeirri átt fyrr en eftir uppgjörið við spíritismann upp úr miðri öldinni. Þá gengur „dultrúin“ gegn bæði náttúruvísindalegri heimsmynd nútímans og „orþódoxum“ viðhorfum innan kirkjunnar sem fælir marga frá rannsóknarsviðinu. Það hlýtur að vera ein af forsendum fræðilegrar rannsóknar að rannsakandinn viðurkenni tilvist viðfangs síns í einhverri merkingu og virði það. Slíkt kann að reynast mörgum erfitt þegar um dulræn fyrirbæri er að ræða. — Jafnmikilvægt er síðan að ganga gagnrýninn til verks og byggja ekki um of á fyrirframgefinni skýringu eða „trú“ í þessu efni.

Í seinni tíð hafa vissulega þó nokkrar rannsóknir átt sér stað á sögu og áhrifum spírtismans hér á landi. Má í því sambandi nefna nýlega út komna ævisögu Haralds Níelssonar (Trúmaður á tímamótum) eftir Pétur Pétursson prófessor. Minna hefur farið fyrir rannsóknum á hinum dulrænu fyrirbærum sjálfum og þeim veruleika sem fyrrgreind reynsla vísar til hvort sem hann nú er  sálrænn eða yfirskilvitlegur.

Rannsóknir dr. Erlendar Haraldssonar prófessors em. á sviði dulsálfræði er merk undantekning í þessu efni en áratugum saman hefur hann stundað fjölþættar rannsóknir á þessum umdeilda vettvangi. Spanna rannsóknir hans fjölþætt svið allt frá umfangsmiklum viðhorfskönnunum á trú fólks og reynslu í þessu efni yfir í rannsóknir á einstökum fyrirbærum sem við flokkum oft saman sem dulræn. Má þar nefna miðlastarfsemi og margháttaða reynslu fólks af því sem það skynjar sem návist látinna en jafnframt atriði eins og sýnir á dánarbeði, minningar barna um fyrra líf og furðufyrirbærið Sathya Narayana Ratnakara Raju (Sai Baba) sem var kraftaverkamaður eða loddari á Suður-Indlandi. Þarna rakst Erlendur vel að merkja á vegg þar sem Sai Baba var ekki fús til samstarfs enda tekur Erlendur ekki afstöðu til þess hvað þarna var á ferðinni. Rannsóknir sínar hefur Erlendur aðeins að litlu leyti bundið við Ísland. Þvert á móti hefur hann einnig rannsakað fyrrgreind fyrirbæri við mjög ólíkar trúar- og menningarlegar aðstæður eins og á Sri Lanka og Indlandi. Þá hefur hann verið í miklu erlendu samstarfi og birt niðurstöður sínar á alþjóðlegum vettvangi. Hann er því fremur hluti af erlendu en íslensku rannsóknarumhverfi.

Vegna hins sérstæða rannsóknarsviðs sem þó hverfist um miðlægt fyrirbæri í andlegri menningu okkar og vegna þess hve hljótt hefur lengst af verið um rannsóknir Erlendar hér á landi er fagnaðarefni að hann hefur nú gefið aðgengilega heildarmynd af þeim í ævisögu sinni (Erlendur Haraldsson og Hafliði Helgason: Á vit hins ókunna. Endurminningar Erlendar Haraldssonar. Reykjavík, Almenna bókafélagið. 2012). Það er líka margháttaður annar fengur að ævisögunni. Erlendur er af þeirri kynslóð háskólakennara sem tók þátt í að þróa Háskóla Íslands úr embættismannaskóla yfir í rannsóknarháskóla. Hann er líka einn af þeim sem ruddi nýju rannsóknarsviði braut hér á landi. Í ævisögunni varpar hann ljósi á það hvernig hann leiddist inn á þá braut sem hann fetaði í rannsóknum sínum, dregur saman þræðina og vegur og metur þá árangur sem blasir við á síðasta skeiði starfsævinnar. Þess væri óskandi að margir af samferðamönnum hans sem þátt tóku í þessari þróun háskólastarfs í landinu líti um öxl með svipuðu móti. Á þann hátt myndaðist safn til sögu íslenskrar vísindasögu sem vissulega þarf að halda til haga.

Erlendur Haraldsson hefur svo sannarlega haldið á vit hins ókunna um dagana í ýmissi annarri merkingu en með rannsókn torskilinna fyrirbæra í mannlegri reynslu, vitund og skynjun. Hann nam fræði sín á fleiri stöðum en algengt var og er bæði austan hafs og vestan, eins og fram er komið hefur hann einnig stundað rannsóknir í fjarlægum löndum og ferðast enn víðar. Einkum er ævintýralegt að lesa um ferðir hans um slóðir Kúrda í Íran og Írak á 7. áratugnum meðan óróleikinn var hvað mestur á þessu svæði og Kúrdar hvað hart leiknastir. Á þeim tíma varð Erlendur mikilvægur málsvari þeirra. Má ugglaust telja að hann hafi stundum verið í meiri hættu á þeim ferðum en hann lætur í veðri vaka. Loks víkur Erlendur á víð og dreif að sérstæðri reynslu sjálfs sín af „hinu ókunna“. Rannsóknarmaðurinn er því á engan hátt framandi fyrir viðfangsefni sínu. Slíkt gerir hann bæði læsari á rannsóknarviðfangið og sína eigin reynslu.

Í ævisögu Erlendar Haraldssonar mætir lesandinn hógværum hófsemdarmanni sem skýrir á látlausan hátt frá ævistarfi sínu og viðhorfum þegar hann lítur yfir farinn veg. Við lesturinn er ljóst að hann hrapar ekki að niðurstöðum á rannsóknarsviði sem margir hafa tortryggt og raunar litið svo á að liggi utan verkssviðs nútímavísinda. Hjá honum mætum við í senn virðingu fyrir vísindalegum viðhorfum  og opnum huga fyrir leyndum hliðum mannlegrar tilveru. Ýmsar af þeim spurningum sem Erlendur veltir upp í sögulok eru óneitanlega ögrandi og til þess fallnar að láta reyna á þá heimsmynd sem við flest göngum út frá í eigin rannsóknum eða einkalífi.