Hvað er ævisaga?

Nýlega hef ég lesið þrjár nýjar ævisögur íslenskra „aldamótamanna“ úr klerkastétt: Brautryðjandann, sögu Þórhalls Bjarnarsonar (1855–1916) biskups eftir Óskar Guðmundsson, Trúmann á tímamótum sögu Haralds Níelssonar (1868–1928) guðfræðiprófessors eftir Pétur Pétursson og Bjarna Þosteinsson; Eldhuga við ysta haf eftir Viðar Hreinsson,  sögu sr. Bjarna Þorsteinssonar (1861–1936) þjóðlagasafnara og tónskálds m.m. á Siglufirði.

Allar eru sögurnar eftir þrautreynda höfunda. Sögupersónurnar voru samtímamenn úr sama samfélagsgeira. Þá má segja að „hagsmunaaðilar“ komi að öllum sögunum, afkomendur og/eða stofnanir sem halda vilja minningu þeirra á lofti. Það er því fróðlegt að bera sögurnar saman þrátt fyrir að slíkur samanburður sé ekki að öllu leyti réttmætur.

Höfundarnir hafa allir fræðilegan metnað og burði og verk þeirra eru fræðilega unnin. Trúmaður á tímamótum er þó fræðilegasta verkið. Það leitar með skýrustum hætti svara við ákveðnum spurningum og leiðir í ljós þekkingu sem vísar út fyrir sögupersónuna sjálfa. Eldhugi við ysta haf er „bókmenntalegast“, ritað af mestri leikni. Brautryðjandinn er alþýðlegasta verkið og bregður upp fjölbreyttastri þjóðlífsmynd.

Þrátt fyrir að þrír kennimenn eigi í hlut er lífshlaup þeirra og ævistarf af ólíkum toga. Það mótar strax efnið í höndum höfundanna. Haraldur var nútímalegastur í þeirri merkingu að hann var sérhæfðastur. Hann einbeitti sér á þrengstum starfsvettvangi þar sem hann hafði líka veruleg áhrif. Hann var einnig í mestum erlendum samskiptum. Þórhallur kom við sögu á víðari vettvangi en hinir tveir. Hann var prestur, Prestaskólakennari og biskup, kom við sögu í bæjarstjórn Reykjavíkur, sat á Alþingi og var virkur á sviði alþýðufræðslu en jafnframt brautryðjandi í búnaðarmálum og tímaritaútgefandi. Starfsvettvangur hans var því landið allt. Bjarni Þorsteinsson bjó hins vegar alla starfsævi sína á sama stað en kom þó víða við sögu. Hann lagði verulegan skerf af mörkum við söfnun og skráningu á íslenskum menningararfi sem stóð yfir um hans daga. Hann var líka eitt af okkar fyrstu tónskáldum og lagði þannig grunn að nútímatónlist í landinu. Þá ávann hann sér sæmdarheitið conditor urbis — höfundur Siglufjarðar en hann skipulagði bæinn í upphafi og var helsti forystumaður í sveitarstjórnarmálum á því skeiði er byggðin í Siglufirði þróaðist úr sveit í þéttbýli. Víst orkar tvímælis að bera saman svo ólíkar sögur.

Störf sögupersónanna ráða þó ekki úrslitum um hvernig ævisaga er rituð um hvern og einn. Þar býr líka að baki val höfundar um hvers konar sögu hann vill skrá. Um alla þrjá hefði verið við hæfi að rita sagnfræðilega ævisögu. Kennimennirnir sem hér koma við sögu voru „aldamótamenn“. Þeir tóku þátt í innreið nútímans í íslenskt samfélag og þjóðbyggingunni sem átti sér stað um aldamótin 1900. Engin ævisagnanna þriggja verður þó talin til þessa flokks í þröngum skilningi. Viðar ritar starfssögu, Pétur hugmyndafræðilega ævisögu en Óskar bók sem kallast getur „æruminnnig“ en slík verk vegsama sögupersónuna og upphefja hana. Hinir höfundarnir tveir halda meiri fjarlægð við sögupersónu sína og rekja bæði styrk þeirra og breyskleika.

Þeirri vangaveltu sem hér hefur verið höfð í frammi er ætlað að minna á að góð ævisaga er ekki gefin stærð sem lesandi geti gengið að með sama hugarfari frá einu verki til annars. Ævissögur þarf að lesa af alúð og íhygli. Spyrja þarf hvers konar saga sé á ferð. Hæfir hún sögupersónunni og sögutímanum? Hvað getur hún sagt og hvað getur hún ekki sagt? Hefur höfundurinn valið frásagnarflokk og frásagnaraðferð við hæfi? Umfram allt ber þó að spyrja hvort styrkleiki sögunnar liggi á sviði fræðanna eða fagurbókmenntanna? Þar einhvers staðar mitt á milli er góða ævisögu að finna. Eldhugi við ysta haf vekur einmitt ágengar vangaveltur um hvernig eigi að nálgast, vega og meta það verk. Hugsanlega er það einmitt einn helsti styrkleiki þeirrar ágætu bókar.