Hvernig er hægt að segja frá upplifun sem maður hefur reynt að gleyma allar götur síðan?
Leikritið The Secret to Good Tea eða Leyndarmálið að góðum tebolla eftir Rosanna Deerchild var frumsýnt 22. mars á þessu ári við Manitoba Royal Theatre Centre í Winnipeg. Verkið gerist árið 2016 eða um það leyti að heimavistarskólahneykslið komst í hámæli í Kanada. Rannsóknir á því sem fór fram á heimavistarskólum fyrir börn af frumbyggjaþjóðum hófust 2008 en rannsóknarnefndin á vegum hins opinbera skilaði lokaskýrslu sinni í desember 2015. Niðurstöðurnar voru afdráttarlausar. Börnin voru aðskilin frá fjölskyldum sínum frá unga aldri í yfirskyni þess að ganga menntaveginn en sættu alvarlega andlegu, líkamlegu og kynferðislegu ofbeldi og vanrækslu á skólastofnunum. Börnin voru lamin vægðarlaust fyrir það eitt að tala eigin tungumál. Heimavistarskólakerfið var ekkert minna en liður í menningarlegu þjóðarmorði.
Þetta fól í sér viðkvæmt augnablik fyrir eftirlifendurna. Upplifanir sem hafði aldrei mátt ræða var skyndilega ýtt inn í sviðsljósið. Þetta var flókin reynsla fyrir marga sem höfðu verið neyddir í skólana sem börn. Í skýrslunni kom opinber viðurkenning á hryllingnum sem fólst í skólavistinni og misnotkun barnanna af hálfu kennaranna. Að sama skapi var ekki alltaf farið nærgætilega í samtölum fjölmiðla og annarra við einstaklinga sem höfðu aldrei borið þess bætur eftir að hafa verið teknir með valdi frá foreldrum sínum fimm eða sex ára og kennt að þegja um eigin vanlíðan. Viðbrögðin hjá mörgum höfðu verið að bæla niður bernskuminningarnar og bera þessa trámu þegjandi áratugum saman. Nú áttu þeir að leysa frá skjóðunni fyrir allra augum.
The Secret to Good Tea byggist á eigin fjölskyldusögu Deerchilds sem er þekkt útvarpskona í Kanada. Maggie (leikin af Tracey Nepinak) gekk í heimavistarskóla sem barn en er nú komin á sjötugsaldur. Hún hefur aldrei rætt við dóttur sína Gwynn (Kathleen MacLean) um reynslu sína en við upphaf leikritsins er samband mæðganna stirt. Maggie er orðin ekkja en Gwynn hefur nýlega hent manni sínum út eftir framhjáhald og á erfitt með að skilja hvers vegna Maggie hafi aldrei gert það sama á sínum tíma við manninn sem Gwynn kallar „föður“ en aldrei pabba. Gwynn vinnur í útvarpinu og viðrar þá hugmynd að gera heimildaþátt um ferðalag móður sinnar aftur til gömlu skólaslóðanna. Búið er að skipuleggja hitting eftirlifenda sem gengu í skólann sem hefur verið rifinn niður fyrir löngu en Maggie er ekki á þeim buxum að mæta. Gwynn er aftur á móti undir þrýstingi frá Mr. BigChief (Jeremy Proulx) yfirmanni sínum að láta hlustendur heyra alla sögu móður sinnar.
Maggie hafnar því að vera „eftirlifandi“ í þeim skilningi að það kemur ekkert „eftir“ fyrir þau sem voru neydd í skólana. Martraðir um skólavistina hafa haldið áfram að ásækja hana alla æfi og það að flytja í borgina breytti engu um það. Smám saman kemur í ljós að hún og maðurinn hennar heitinn áttu við áfengisvanda að stríða sem var bein afleiðing trámunnar sem þau upplifðu sem börn. Maggie er í bata en drykkjuskapur foreldranna mótaði bernsku Gwynn og leiddi til þess að eldri bróðir Gwynn gekk af heimilinu og lokaði á samskiptum við fjölskylduna fyrir fullt og allt. Verkið skoðar þannig áhrif trámu innan fjölskyldu og hvernig skuggar fortíðarinnar ganga á milli kynslóðanna—en um leið hvernig hægt er að brjótast úr þessum vítahring.
The Secret to Good Tea lýsir ferðalagi móður og dóttur til betri staðar og þótt ótrúlegt kunni að hljóma er alltaf stutt í húmorinn í þessu magnaða og áhrifamikla leikverki. Leikararnir ná snilldarlega fram jafnvægi milli hláturs og gráts og Nepinak stendur uppúr í hlutverki konu sem kallar ekki allt ömmu sína. Þegar dóttirin vill setja „heilandi“ tónlist í gang spyr móðirin t.d. að því hvort það mætti ekki bíða örlítið með að græðast. Maggie vill heyra sitt kántrý. Þegar dóttirin ræðir skilnað við eiginmanninn spyr Maggie blátt áfram hvort hún gæti mögulega verið „örvhent,“ þ.e. hinsegin. En þegar tengdasonurinn ótrúi skríður heim til Maggie í von um að fá ráð um hvernig hann gæti heillað Gwynn upp úr skónum á ný fær hann það heldur betur óþvegið.
Húmorinn er mótvægið við hryllinginn sem fólst í helstefnu Kanadastjórnar sem viðurkenndi ekki rétt frumbyggjaþjóða á eigin tilvist og viðurkennir að mörgu leyti ekki enn. Sársaukafullt en mikilvægt samtal á sér stað í Kanada um raunveruleika heimavistarskólakerfisins sem hefur að mörgu leyti aldrei horfið heldur breyst í barnaverndarkerfi á vegum hins opinbera þar sem börn eru tekin frá foreldrum af frumbyggjaþjóðum við minnsta tilefni án þess að reyna að koma til móts við undirliggjandi vanda, m.a. áföll innan fjölskyldunnar sem tengjast heimavistarskólunum. Leikritið er ekki síst tímabært í ljósi tragísks dauða fjögurra barna móður í Winnipeg meðan á sýningunni stóð. Í fyrstu var talið að konan hafi verið myrt og fréttin fékk heimsathygli til skamms tíma enda aðeins fáeinir mánuðir síðan að maður var ákærður í borginni fyrir að hafa ráðið a.m.k. fjórar konur af dögum sem tilheyrðu frumbyggjaþjóðum. Dauðinn var hins vegar fljótlega afgreiddur af lögreglunni sem birti viðkvæmar persónuupplýsingar um konuna til þess að réttlæta það að afhafast ekkert frekar í málinu.
Skilaboð leikritsins eru skýr. Hér er ekki verið að setja upp „trámuklám“ fyrir neytendur sem vilja glápa á þjáningu annarra. Það að græða sár fjölskyldna á að vera í fyrsta sæti og það að hefja erfitt samtal milli kynslóða getur verið heillaskref. Skilningurinn kemur smám saman með hreinskilnu spjalli en styrkurinn til þess að segja frá kemur stundum úr óvæntum áttum.
Uppskriftin hennar Maggie að fullkomu tei er sáraeinföld. Taka þrjá poka af svörtu Red Rose tei, fylla ketilinn af vatni og sjóða helvítið úr því. Seremónían er ekki aðalmálið í hennar bókum—það er samdrykkjan sem skiptir öllu. Yfir bleksterkum tebolla gerist margt gott.
Katelin Marit Parsons, nýdoktor við Árnastofnun.