Frásögn af ást

Jon Fosse
Draumar Ólafs og Kvöldsyfja
Þýðandi: Hjalti Rögnvaldsson
Dimma, 2016

Í sumar komu tvær síðustu bækur þríleiks Jons Fosse (Draumar Ólafs og Kvöldsyfja) út hjá Dimmu og hér verður fjallað um þær báðar. Fyrr á árinu kom út fyrsti hluti þríleiksins, Andvaka, og því var ekki langt að bíða framhaldsins sem er gleðilegt.

Eins og fram kom í ritdómi um fyrstu bókina, Andvöku, fjallar hún um Ása og Öldu og leit þeirra að húsaskjóli í Björgvin. Alda er ólétt en þau koma alls staðar að lokuðum dyrum. Umkomuleysi þeirra og varnarleysi er algjört og alls staðar mæta þau skilningsleysi og hörku. Smám saman tekur örvæntingin yfir og þau taka til sinna ráða. Í seinni hluta sögunnar fæðist barnið og sagan endar í óvissu um framtíð þeirra.

Í bók númer tvö, Draumar Ólafs, fylgjum við Ása eftir sem nú hefur tekið upp nafnið Ólafur. Þau Alda, sem hann kallar nú Ástu, hafa komið sér fyrir í yfirgefnu húsi fjarri byggð. Ólafur gengur til Björgvinjar til að kaupa trúlofunarhring handa Ástu sinni en breytir fljótt þeim áformum og ákveður að kaupa armband í staðinn. Armbandið er úr „því gulasta skíragulli og með þeim bláustu bláu perlum“ og kemur við sögu bæði í þessari bók og þeirri næstu. Alls staðar þar sem armbandið ber á góma er tekið fram að það er blátt og gult og endurtekið víða að það sé úr gulasta gulli og með bláustu bláu perlum og fallegasta armband í heimi. Þetta er gott dæmi um þær endurtekningar sem má sjá út allar bækurnar þar sem sömu stefin eru gjarnan endurtekin orð fyrir orð en koma líka fram með örlitlum breytingum.Sama fólkið hugsar aftur og aftur sömu hugsunina og segir það sama við sig sjálft og aðra.

Þetta er gott dæmi um þær endurtekningar sem má sjá út allar bækurnar þar sem sömu stefin eru gjarnan endurtekin orð fyrir orð en koma líka fram með örlitlum breytingum.

Ólafur rekst í bæjarferð sinni á ýmsar persónur sem hafa mikil áhrif á líf hans þegar á hólminn kemur. Þessar sömu persónur dúkka upp við óvæntar aðstæður og nokkrar hafa jafnvel komið við sögu í fyrri bókinni. Bókin fjallar um þessa bæjarferð Ólafs og það hvernig eitt leiðir af öðru og í ljós kemur að hann hefur myrt þrjár manneskjur. Þessar sömu manneskjur komu við sögu í fyrstu bókinni en þar var það hvergi nefnt með beinum hætti hvað hann gerði. Þannig nær sagan á nokkrum stöðum að hverfast um hið ósagða og við það skapast sérstakur galdur sem lesandinn skynjar. Í lok bókar viðurkennir hann að hann er í raun Ási og þegar hann stendur frammi fyrir dauðanum fer textinn á flug og svifið tekur við: „ …og hann heyrir öskur og óp og háreysti og ekkert er til lengur, núna á ekkert að vera til nema þetta svif, engin gleði, engin sorg, núna er bara þetta svif eftir, svifið sem hann er, svifið sem Alda er, hugsar hann …“ (bls. 83).

Í Kvöldsyfju er langur tími liðinn og sjónarhornið er hjá Ásu, dóttur Öldu og seinni manns hennar Ásleiks, sem nú er sjálf orðin öldruð. Vofa Öldu er þó nálæg og hún gengur um húsið. Sjónarhornið færist síðan yfir til Öldu sem rifjar það upp hvernig hún leitaði Ása í Björgvin en hitti þar Ásleik sem reyndist bjargvættur hennar. Þó að Ási sé látinn þá finnur Alda fyrir nálægð hans og ræðir við hann. Stærsti hluti bókarinnar fjallar um siglinguna frá Björgvin til Víkur í Bugðu þegar Alda tekur þá ákvörðun að gerast vinnukona hjá Ásleiki. Inn í aðra hluta fléttast upplýsingar um ævihlaup og örlög Öldu og barna hennar. Siglingin afdrifaríka sýnir hvernig Alda tekst á við fregnina um andlát Ása og hvernig hún leitar eftir samþykki hans fyrir því að setjast að með öðrum manni.

Styrkleiki bókanna felst í uppbroti á tímaskynjun, samslætti og samruna hins liðna og þess sem gerist núna, samruna handanheims og hérheims og nýrri tegund skynjunar því textinn er ljóðrænn og frjáls.

Ása rekur lífshlaup sitt aftarlega í bókinni og þar bendir allt til þess að Jon Fosse laumi sjálfum sér inn í textann. Ef svo er þá er hann í raun að skrifa um fæðingu og fyrstu ár afa síns Sigvalda þar sem örlög langömmu hans og langafa eru í forgrunni. Þessi lúmska setning setur þríleikinn og upplifun á honum í nýtt samhengi. Þetta er þó snyrtilega gert og gerir það að verkum að skáldskapurinn er áfram í forgrunni og það að verkið hafi mögulega skírskotun í raunverulega fjölskyldusögu er ekki látið taka allt plássið. Á sama stað er endurtekið stefið um þá ættarfylgju sem fiðluspilið virðist vera. Eflaust hafa margir höfundar laumað sjálfum sér á svipaðan hátt inn í bækur sínar en þetta handbragð minnir óneitanlega á bókina Mánastein (2013) eftir Sjón þar sem svipuð skírskotun á sér stað í lok bókar.

Styrkleiki bókanna felst í uppbroti á tímaskynjun, samslætti og samruna hins liðna og þess sem gerist núna, samruna handanheims og hérheims og nýrri tegund skynjunar því textinn er ljóðrænn og frjáls. Textinn er í senn ævaforn og ferskur og nýr. Þannig nær Fosse að magna upp sérstæðan seið og höfundarrödd hans verður afar sérstök og auðþekkjanleg. Hann fjallar um hið hráa og nakta eðli mannsins og stöðu hans í sköpunarverkinu, gagnvart samfélaginu, voninni og dauðanum. Endurtekningarnar virka sem sefjandi huggun þegar manneskja reynir að koma reiðu á óreiðuna, skynjar líf sitt og umhverfi. Uppbrotin í textanum þegar persónur hugsa til baka, rifja upp liðna atburði og finna jafnvel fyrir nálægð sinna nánustu sýna hvernig fortíð manneskjunnar og ástvinir hennar fylgja henni alltaf þrátt fyrir fjarlægð í tíma og rúmi.

Þannig nær Fosse að magna upp sérstæðan seið og höfundarrödd hans verður afar sérstök og auðþekkjanleg.

Í raun er um ástarsögu að ræða, harmræna ástarsögu þar sem aðstæður koma í veg fyrir að elskendurnir Ási og Alda nái að eyða saman lífinu. Slíkar ástarsögur höfum við þegar séð út um allt í bókmenntum og listum þar sem ástin sem fær ekki að blómstra og vaxa og það eitt magnar hana upp. Sé horft til þessa er í raun ekki um frumleg efnistök að ræða í þríleiknum en það sem heldur honum uppi er hið sérstaka andrúmsloft sem verður til með stílnum og því hvernig sagan er sögð og matreidd. Í lok beggja bóka tengjast Alda og Ási handan dauðans og þau umlykja hvort annað rétt eins og fiðlutónlistin gerði sem hann spilaði kvöldið sem þau hittust fyrst. Elskendur og kynslóðir renna saman.

Allar bækurnar, Andvaka, Draumar Ólafs og Kvöldsyfja vísa til svefnsins og næturinnar. Titlarnir kallast á við innihald bókanna og auka við möguleika á túlkun. Með einföldum hætti er hægt að skipta bókunum upp í fæðingu, lífið (með sínum vonbrigðum) og dauða. Í fyrstu bókinni fæðist Sigvaldi og þá „fæðast“ jafnframt hörmungar foreldra hans. Í annarri bók heldur Ási sem nú heitir Ólafur af stað í bæjarferð sem endar með ósköpum. Draumar hans rætast ekki. Í þeirri síðustu er langur tími liðinn og við fáum að vita af dauða Öldu og það hvernig dóttir hennar Ása fylgir henni í dauðann mörgum árum síðar. Það er líka hægt að skipta bókunum á milli aðalpersónanna þriggja: Sigvalda, Ása/Ólafs og Öldu. Þar að auki vísa titlarnir til ástandsins milli svefns og vöku þegar andvakan rænir mann draumum en kvöldsyfjan kemur manni þangað að lokum, inn í draumaheiminn. Stefið í bókunum er öðrum þræði draumkennt ástand og það hvernig dagdraumar ylja. Rétt eins og persóna hefur enga stjórn á atburðarás í draumi þá hafa Alda og Ási enga stjórn á lífi sínu.

Undirtitill bókanna er frásögn og það eitt og sér vekur upp ýmsar vangaveltur. Til hvers að hafa undirtitil? Af hverju er undirititillinn ekki saga eða skáldsaga? Það er blæbrigðamunur á þessu þrennu og með því að setja svona undirtitil þá reynir höfundur að stilla af sjónarhorn lesandans, setja hann í ákveðna stellingu áður en lesturinn hefst. Frásögnin liggur nær því að segja frá munnlega, að gera grein fyrir atburðum á meðan skáldsagan er mun yngra fyrirbæri og bundin við bókina sem afurð. Inn í skáldsögur fléttast að sjálfsögðu frásagnir en líka margt annað. Það virðist sem Fosse sé að vísa til eldri hefðar, þ.e. þess að segja frá, sem er óhjákvæmilegur fylgifiskur mennskunnar og óháð tækniþróun í útgáfumálum. Enda kemur á daginn þegar bækurnar eru lesnar að frásögnin er í forgrunni eins og hún kemur af kúnni, hrá og fíngerð í seinn.

Það er alls ekki létt verk að koma einfaldleikanum til skila yfir á annað tungumál að ekki sé talað um stíl sem er óhefðbundinn og með sérstakri hrynjandi.

Án þess að hafa sérþekkingu á þýðingum þá er oft hægt að ganga út frá því að textar sem eru einfaldir og mínimalískir á frummálinu reynast oft erfiðustu textarnir í þýðingum. Hið einfalda form frumtextans getur virst létt verk en yfirleitt er raunin önnur. Það er alls ekki létt verk að koma einfaldleikanum til skila yfir á annað tungumál að ekki sé talað um stíl sem er óhefðbundinn og með sérstakri hrynjandi. Að sama skapi leynist í textanum sérstakt orðfæri sem tengist til dæmis siglingum og búsetuháttum eldri tíma (t.d. orðið ónn). Þegar þýðingar eru annars vegar þá skiptir auðvitað lokaafurðin öllu máli, textinn þarf að ganga inn í nýtt tungumál á sannfærandi hátt og ekki annað að sjá en að hér hafi það tekist mjög vel.

Að lokum má hrósa fallegri umgjörð bókanna en Högni Sigurþórsson hannar bókakápurnar. Þær eru einfaldar og þrátt fyrir að vera mjög líkar þá ber hver og ein ólíkan lit og gefið er til kynna með skýrum hætti um hvaða hluta þríleiksins er að ræða. Kilirnir mynda saman texta sem sýnir að bókunum þremur er ætlað að vera saman.

[fblike]