Greitt í ljóðum

Elías Knörr
Greitt í liljum
Meðgönguljóð nr. 14
Partus, 2016

Elías Knörr hefur sagt að hann vilji að lesendur þurfi að leggja sig fram þegar þeir lesa ljóð hans. Í nýjustu ljóðabók sinni Greitt í liljum vinnur hann út frá því, eins og áður, að ljóðið sé sjálfstæð eining sem sé hvorki háð raunheiminum né höfundinum. Enda eru ljóð hans að einhverju leyti gátur sem lesendur þurfa að ráða í, eins og t.d. ljóðið „miðaldagáta II“:

myrkrið yrkir
í plógfar uxans
                        sofandi
                        skjannahvítt holdið (9)

Þegar fyrsta ljóðabók Elíasar á íslensku, Sjóarinn með morgunhestana undir kjólnum, kom út árið 2010 fannst honum mikilvægt að ekki kæmi fram að höfundur væri ekki íslenskur til að ljóð hans yrðu dæmd á eigin forsendum. Þar sem sú bók hlaut mjög góða dóma sér Elías líklega ekki lengur tilgang í því að dylja það að hann er ljóðskáld sem skrifar einnig á móðurmáli sínu galisísku og hefur gefið út nokkrar ljóðabækur á því máli.  En það er kannski einmitt einn helsti styrkleiki Elíasar Knarrar sem ljóðskálds að hann nálgast tungumálið úr annarri átt. Hann leikur sér með það til að skapa frumlegar samsetningar og myndir sem reyna á lesendur. Hljómfallið skiptir þar oft meginmáli og tengingarnar sem skapast geta verið af ýmsum toga. Sem dæmi má nefna ljóðið „rrhrss“ þar sem „barrhross og kjarrhryssur / greinast / flengríðandi“ (18) en það minnir á vissan hátt á ljóð Gríms Thomsen „Á Sprengisandi“ þar sem rúllandi r íslenskunnar og taktur ljóðsins eru notuð til að vekja upp tilfinningu fyrir hestum á ferð og vindi í greinum. Vísunin í ljóð Gríms vekur einnig upp tilfinningu fyrir yfirgnæfandi en óhöndlanlegri ógn og dauða.

Í fyrri bók Elíasar á íslensku var hafið ákveðið leiðarstef en það var á sama tíma tákn fyrir sköpun, erótík og fljótandi kyn og kynvitund. Í þessari bók er hafið víðs fjarri en sköpunin og sú umbreyting sem nauðsynleg er til að eitthvað nýtt geti orðið til er enn grundvallarþema ljóðanna. Það er erfitt að festa hönd á ákveðna merkingu vegna þess að hvert orð, hver mynd, umbreytist vegna tengsla sinna við önnur/aðrar þannig að merkingin stöðvast ekki heldur staldrar aðeins við í stutta stund áður en hún þróast áfram, enda er það líklega markmiðið því eins og Elías hefur sagt í viðtali þá á ljóðheimurinn að vera sjálfbært kerfi sem gengur upp.[1] En þessi einkenni ljóðlistar hans gera það að verkum að ljóðin fá aukna og dýpri merkingu í hvert skipti sem þau eru lesin og sumar myndirnar sjúga sig fastar þannig að lesandi getur ekki hætt að hugsa um þær.

Ljóðið Manifestó I lýsir hringrás þar sem ergi, orð sem vísar til þess að brjóta niður hefðbundna tvíhyggju líffræðilegs og samfélagslegs kyns, er uppspretta frjóseminnar.

Ljóð Elíasar eru gjarnan sjálfsvísandi þ.e. þau fjalla oft að miklu leyti um eigin sköpun. En sköpun ljóðsins er einnig samhliða sköpun í víðum skilningi. Það er kannski þess vegna sem kyn er svo órætt hugtak í ljóðum hans.  Skáldskapurinn er afkvæmi skáldsins sem er bæði faðir hans og móðir. Ljóðin eru á vissan hátt líkömnun hugsunar eða tilfinninga skáldsins. Fyrstu tvö ljóð bókarinnar, sem bæði eru á fyrstu blaðsíðunni lýsa grundvallarhugmynd bókarinnar vel, enda nefnd Manifestó I og II. Fyrra ljóðið lýsir hringrás þar sem ergi, orð sem vísar til þess að brjóta niður hefðbundna tvíhyggju líffræðilegs og samfélagslegs kyns, er uppspretta frjóseminnar. Við ræktum líkamann með ergi, vopn með líkamanum og ergi með vopnum svo að úr verður frjósöm sköpun því eins og segir í „Manifestó II“ (sem er aðeins ein lína): „handan við ergi bíður ljóðið“ (5).

Í kynningu á bókinni segir að umfjöllunarefni bókarinnar séu ást og dauði en eins og fyrr segir má lesa flest ljóðin í bókinni þannig að þau séu um það að skapa ljóð. Þannig að ástin og dauðin koma við sögu að því marki sem þessi fyrirbæri snerta skáldskapinn. Þetta er ekki sagt til þess að gera lítið úr ljóðunum, þvert á móti þá er sá frumkraftur sem felst í þessum samtengdu grundvallarandstæðum, ástinni og dauðanum, sköpuninni og eyðileggingunni, beislaður í skáldskapnum á frumlegan hátt sem nær að virkja bæði tilfinningarnar og vitsmunina. Ástin, og þá ekki síst kynorkan sem henni fylgir, þráin og löngunin er bæði erótísk og vitsmunaleg þar sem hið líkamlega, hið kynferðislega, merkingarsköpun tungumálsins og ljóðlistin sjálf ganga hver inn í aðra.

En ástin og þráin eru nátengdar dauðanum og eyðileggingunni eins og sjá má í ljóðinu „þögn“:

kveldu mig sárt
og láttu kirkjuna í mér
                                 klofna
 
allir himnar sameinast
allar fegurðir samræmast
ef ég græt (15)

Hér notar Elías einföld og frekar hefðbundin stílbrögð í sterku ljóði. Stuðlarnir í fyrra erindinu og sérstaklega harður og jafnvel staccato hljómur k-sins skapa sársaukatilfinningu og eru líka mótvægi við endurtekninguna og mjúkan hljóm seinna erindisins. Þegar þetta tvennt mætist verður ljóðið tregafullt. Myndmálið einkennist einnig af andstæðum þar sem klofning og sameining takast á. Upphafning og fegurð sársaukans sem ljóðið lýsir endurspeglast þannig í myndmáli og stíl.

Trúarlegar tilvísanir eða orðfæri eins og í „þögn“ er annað sem einkennir mörg ljóðin í Greitt með liljum: kirkjur, yfirbót, athafnir, guð, kraftaverk og opinberanir. En það er ekki kristin trú sem slík sem er umfjöllunarefnið heldur frekar það sem hún stendur fyrir, hið upphafna og ósnertanlega sem stundum er fagnað en oftast hafnað. Eins og í ljóðinu „ávarp“ þar sem okkur vantar „nýja opinberun / sem veitir okkur leyfi / til að drekka okkur blind / beint úr slökkvitækinu“ (12). Heiti ljóðabókarinnar má lesa sem tilvísun af þessu tagi. Liljur tengjast kristinni trú m.a. í gegnum orð Krists um liljur vallarins sem hafa til að bera fegurð án þess að vinna fyrir henni. Þær eru bara fagrar, ekki síst því þær trúa og treysta skapara sínum. Í íslenskri bókmenntasögu vildu einnig „allir Lilju kveðið hafa“ sem varð einhvers konar tákn um hið fullkomna ljóð. Elísas Knörr greiðir hér með liljum og má velta fyrir sér hvort hann ætlar að greiða úr einhverju, greiða götu einhvers eða greiða fyrir eitthvað með ljóðum sínum. En líklega er það allt þrennt og meira til sem ljóðin greiða.

[line]
[1] Kristín Svava Tómasdóttir, „Fyrst og fremst á ljóðið að vera ný sköpun: Viðtal við Elías Knörr“, Druslubækur og doðrantar, 17. maí 2016, sótt 20. júní 2016 af http://bokvit.blogspot.ca/2016/05/fyrst-og-fremst-ljoi-vera-ny-skopun.html

[fblike]