Skytturnar þrjár á frönsku kvikmyndahátíðinni

Á frönsku kvikmyndahátíðinni má sjá kvikmyndina Skytturnar þrjár (2023) eftir kvikmyndaleikstjórann Martin Bourboulon. Um er að ræða fyrri hluta leikgerðar á meistaraverki Alexandre Dumas (1844) en síðari hlutinn var frumsýndur í Frakklandi fyrir nokkrum vikum. Báðar myndir hafa slegið í gegn í heimalandinu. Full ástæða er til að beina fólki í Bíó Paradís með eldri börn sín og unglinga enda nær myndin að endurskapa þá þræði í sögunni sem svo mjög hafa glatt lesendur um kynslóðir: lífsgleði og vinátta, heiður og tryggð sem undirliggjandi gildi; hraði og spenna að ógleymdum glæsilegum skylmingasenum.

Flestar skáldsögur og leikrit Alexandre Dumas fjalla um átakatíma í sögu Frakklands og þátt konunga í þeim, hvort sem konungfólkið er í aðalhlutverki, eins og í Margot drottingu (og samnefndri kvikmynd Patrice Chéreau frá 1994), eða í bakgrunni sögunnar, eins í Skyttunum þremur. Þannig skrifaði hann átta skáldsögur um tíma Valois-konungsættarinnar á 16. öld, átta skáldsögur um tíma Bourbon-konungsættarinnar á 17. öld og bálk skáldsagna um tíma Maríu Antoinette á 18. öld, svo dæmi séu tekin. Markmið Dumas var að fjalla um horfinn heim en hann var uppi á áratugunum eftir frönsku byltinguna þegar franskur almenningur var að gera upp langa og blóðuga sögu einveldistímans.

Skytturnar þrjár gerast á tímum Loðvíks 13., við lok síðasta trúarbragðastríðsins sem háð var í Frakklandi á árunum 1621-1629. Hafnarborgin La Rochelle á vesturströnd landsins var höfuðvígi mótmælenda og átti í stjórnmálasambandi við enska konungsvaldið. Loðvíki 13. stóð því raunveruleg hætta af innrás Englendinga inn í Frakkland, sem var mikil ógn í ljósi reynslunnar af hundrað ára stríðinu milli Frakka og Englendinga. Þessir hagsmunir kristölluðust í atviki sem varðaði frönsku drottninguna, Önnu af Austurríki: enski flotaforinginn, hinn glæsilegi hertogi af Buckingham, hafði stigið í vænginn við hana og hlotnast hálsmen hennar til minningar. Richelieu kardínáli vissi af þessu og reyndi að koma drottningunni í vandræði með því að leggja til við konunginn að hann krefðist þess að hún bæri hálsmenið við ákveðið tækifæri. Drottningin fékk skartgripinn endurheimtan í tæka tíð og áætlun Richelieu fór út um þúfur. Þetta er sú saga sem Dumas leggur út af og gefur tilefni til æsispennandi atburðarásar.

Sögulegar skáldsögur Dumas eru ævintýra- og afþreyingarbókmenntir, þ.a. gagnrýnisrödd höfundar er á léttum nótum en ekki síður beinskeytt. Þannig er fjallað um umsátrið um La Rochelle þar sem tugþúsundir mótmælenda létu lífið: „Þarna var lúskrað á mótmælendum sem höfðu ekki annað af sér gert en að vilja syngja á frönsku sálmana sem við vorum vön að syngja á latínu“ (47. kafli, mín þýðing).

Því kemur á óvart að hlut trúarbragðastríðanna er gefið meira rými í kvikmyndinni en í skáldsögunni og ábyrgð konungs gerð sýnilegri. Loðvík 13., í skondinni túlkun Louis Garrel, segist ekki vilja að Saint-Barthélemy verði endurtekið, en það voru fjöldamorð á mótmælendum í París árið 1572, framin fyrir tilstilli Karls 9 og svartur blettur í sögu Frakklands, en síðar í myndinni afræður hann þó að ráðast á La Rochelle og kveða mótmælendur í kútinn. Hlutur hinna öfgasinnaðra kaþólikka, sem vildu leggja Frakkland undir páfadæmið og þar með Habsburgara-ættina (en veldi þeirra umkringdi Frakkland), er einnig gerður sýnilegur í myndinni en kemur ekki fram í bókinni. Í myndinni kemur fram að konungi stæði meiri hætta af öfgasinnuðum kaþólikkum en mótmælendum og þannig vísað til þess að bæði Hinrik 3 og Hinrik 4 voru ráðnir af dögum af kaþólskum öfgamönnum fyrir að vera of hallir undir mótmælendur. Ekki er vísað til þessa í skáldsögu Dumas. Í kvikmyndinni er eitt aðalatriðið banatilræðið við konung við brúðkaup Gaston d‘Orléans, yngri bróður Loðvíks 13. Um er að ræða tilbúning handritshöfunda en gefur um leið tilefni til þess að sýna guðsþjónustur mótmælenda í París, sem fóru fram neðanjarðar, og varpa ljósi á þjóðfélagshópinn sem andspyrnuhreyfingu.

Einn helsti snúningur handritshöfunda á skáldsögu Dumas er að skyttan Athos, greifinn de la Fère, er látinn vera mótælendatrúar í myndinni og ekki hvaða mótmælandi sem er. Þrjú atriði í myndinni tengja persónuna við hertogann Henri de Rohan, hershöfðingja og leiðtoga mótmælenda sem gekk í þjónustu konungs þegar mótmælendur höfðu beðið ósigur. Í fyrsta lagi á skyttan yngri bróður sem heitir Benjamin og er einn af hershöfðingjum og stjórnendum La Rochelle-borgar. Sú persóna gegnir sama hlutverki og Benjamin de Rohan, barón af Soubise, sem, ólíkt Henri de Rohan, neitaði að ganga til liðs við konung þegar mótmælendur höfðu tapað stríðunum og dó í útlegð í Englandi. Í öðru lagi ber einn mótmælandinn nafnið Tancrède sem er sjaldgæft og frægt nafn launsonar Henri de Rohan. Nafnið kemur ekki fyrir í skáldsögunni. Í þriðja lagi minnir konungshollusta mótmælandans sem öllu hefur tapað nema heiðrinum á hertogann frækna sem barðist fyrir konung sinn til dauðadags.

Minning mótmælenda er þannig skrifuð inn í kvikmyndina á afdráttarlausari hátt en í skáldsögu Dumas. Það er freistandi að hugsa sér að handritshöfundarnir og leikstjórinn, sem hafa unnið saman að öðrum gamanmyndum og þ.m.t. sögulegri kvikmynd um verkfræðinginn Eiffel, dragi trúarbragðastríðin sérstaklega fram í sögunni til þess að minnast hinna sigruðu. Martin Bourboulon hefur í hverju viðtalinu eftir annað greint frá því að það sem honum sé efst í huga sé að geðjast áhorfendum og ná til almennings. Kannski verður sviðssetning trúarbragðastríðsins á 17. öld til þess fallin að draga fram mikilvægi umburðarlyndis nú þegar Evrópa stendur á ný frammi fyrir trúarbragðaerjum í eigin ranni.

Guðrún Kristinsdóttir, nýdoktor við Stofnun Vigdísar Finnbogadóttur í erlendum tungumálum.