Á síðasta leikári vakti athygli mína að sett voru upp í það minnsta tvö ný íslensk leikverk um síðasta æviskeiðið, öldrun og heilabilun, annars vegar Síðustu dagar Sæunnar eftir Matthías Tryggva Haraldsson í Borgarleikhúsinu og hins vegar Ég lifi enn — sönn saga eftir Þóreyju Sigþórsdóttur, Rebekku A. Ingimundardóttur og Ásdísi Skúladóttur í Tjarnarbíói. Bæði verkin, þótt ólík væru, vörpuðu ljósi á aðstæður og reynslu eldra fólks og aðstandenda þeirra á áhrifaríkan og eftirminnilegan hátt, ekki síst Ég lifi enn sem var tilraunakennt og pólitískt og skildi áhorfendur eftir með áleitnar hugsanir um framtíð og velferð okkar allra í kerfi sem ekki ræður við að mæta þörfum sístækkandi hóps fólks á síðasta æviskeiðinu.
Og nú er komið eitt verk enn sem gefur hinum ekkert eftir, þótt síður sé. Síðastliðinn föstudag var nýtt stykki eftir Maríu Reyndal, Með Guð í vasanum, frumsýnt í Borgarleikhúsinu en þar fylgjumst við með kórstjóranum Ástu takast á við nýjan veruleika þegar minnið fer að svíkja hana og hún missir smám saman stjórn á aðstæðum. María sjálf leikstýrir, Sveinn Ólafur Gunnarsson er dramatúrg og henni til aðstoðar og það er skemmst frá því að segja að útkoman er heilt yfir litið afskaplega vel heppnuð sýning.
Tjöld milli heima
Í upphafi kynnumst við Ástu (Katla Margrét Þorgeirsdóttir) á heimili hennar til margra ára. Leikmyndin er einföld, hvít hálfgagnsæ tjöld eru í bakgrunni og á sviðinu eru rúm, eldhúsborð og stólar, eldhússkápur, ísskápur og síðast en ekki síst píanóið sem er ein af kjölfestunum í lífi Ástu, vinnutæki hennar og uppspretta gleði og félagsskapar. Dóttirin Inga (Sólveig Arnarsdóttir) kemur í heimsókn og í ljós kemur að fyrirhugað er að Ásta flytji í þjónustuíbúð. Þau umskipti eru Ástu ekki að skapi en hún samþykkir þau þó að lokum, enda veit hún vel, þótt erfitt sé að viðurkenna það, að heilabilun er farin að hafa áhrif á líf hennar. Verkið er skrifað frá hennar sjónarhorni og áhorfendur fylgja eftir skynjun hennar, sem ekki alltaf bundin línulegum tíma eða röklegum veruleika. Það kemur sterkt í ljós þegar leikmyndin er allt í einu ekki lengur gamla íbúðin heldur þjónustuíbúð og áhorfandinn þarf, um leið og Ásta sjálf, að átta sig í nýjum aðstæðum. Sams konar tilfærsla á sér stað undir lok verksins þegar Ásta er komin inn á hjúkrunarheimili nokkrum árum síðar. Þetta eru áhrifamikil atriði þar sem spila saman vel skrifað handrit, vel unnin leikmynd (Brynja Björnsdóttir) og frábær leikur Kötlu Margrétar.
Tjöldin gagnsæju þjóna líka því hlutverki að skilja milli heima. Bak við þau sjá áhorfendur persónur sem eru hluti af hugarheimi Ástu en ekki beinlínis á staðnum með henni af ýmsum ástæðum: Sonurinn Andri (Hjörtur Jóhann Jónsson) er erlendis, foreldrar Ástu eru löngu látnir en lifa sem minning, og síðast en ekki síst sjálfur Guð (Sveinn Ólafur Gunnarsson). Ásta á nefnilega í nánu sambandi við Guð, sem hér er ekki almáttugur heldur vanmáttugur (að eigin sögn), eins konar hliðarsjálf hennar sem er bæði huggari og blóraböggull. Hann birtist báðum megin tjaldsins, stundum fjarlægur en oft eini félagsskapur Ástu í einmanaleikanum, og speglar hennar bestu og verstu hliðar. Sveinn Ólafur er frábær í þessu óvænta og óvenjulega hlutverki.
Af umönnun, virðingu og virðingarleysi
Með Guð í vasanum er verk fullt af hlýju, nærgætni og húmor en sú nálgun gerir höfundi og leikhópnum kleift að nálgast erfitt viðfangsefni af einlægni án þess að það verði melódramatískt. Guð er breyskur og hipsteralegur á hvítu strigaskónum sínum og það sama má að einhverju leyti segja um eiginmann Ástu (Hjörtur Jóhann Jónsson), sem er látinn en birtist sem minning geymd inni í ísskáp. Hann er reyndar sísta persónan í leikritinu og ýmsar ókláraðar vísur tengjast honum: Af hverju er hann til dæmis klæddur í nútímalegan klæðnað á meðan aðrar persónur eru í fötum sem tengjast sínum samtíma? Og í hvað vísar skápurinn? Ef þetta á að vera vísun í kynhneigð eða leyndarmál er ekki unnið vel úr því en vissulega er hann skondinn þarna á milli mjólkurfernanna.
Ásta sjálf er sjarmerandi og fáránlega hress og samband hennar og vinkonunnar Grétu (Kristbjörg Kjeld), nágrannans í þjónustublokkinni, er dásamlegt. Það er raunar einstök upplifun að sjá drottninguna Kristbjörgu Kjeld standa enn einu sinni á sviði og heilla áhorfendur. Þær sameinast í söng og spilum, gleði og smá sjússi — en kórtónlist og íslensk dægurlög leika stórt hlutverk í verkinu öllu enda ein kjölfestan í lífi Ástu. Ásta er þó líka reið og ósanngjörn við sína nánustu og starfsfólkið í heimahjúkruninni. Við skynjum sterkt að allt er þetta að miklu leyti varnarviðbragð við óttanum sem fylgir því að missa stjórn. Í þessu verki, líkt og Ég lifi enn — sönn saga, er starfsfólk heimahjúkrunarinnar fulltrúar kerfis sem kemur ekki sérlega vel til móts við þarfir skjólstæðinganna. Rakel Ýr Stefánsdóttir og Hjörtur Jóhann Jónsson leika þannig ungt starfsfólk sem talar um Ástu frekar en við hana og lítur á hana sem vandamál. Þetta afmennskunarviðhorf gerir það að verkum að áhorfandinn heldur með Ástu í þeirra samskiptum.
Málin eru hins vegar flóknari þegar kemur að dótturinni Ingu. Hitinn og þunginn af umönnun og umsjón Ástu lendir á hennar herðum og enn og aftur má sjá þráð milli þessa verks og fyrrnefndra nýlegra íslenskra leikverka sem fjalla einnig um öldrun: Í öllum tilfellum er það kona sem tekur á sig þriðju vaktina og ábyrgðina sem fellur í skaut aðstandenda. Sólveig Arnarsdóttir túlkar á áhrifamikinn hátt togstreituna sem skapast í slíkum aðstæðum milli ástar og bugunar — togstreitu sem í ljós kemur að Ásta upplifði sjálf í tengslum við eigin móður. Þannig er mæðrasambandið, með öllum sínum þversagnakenndu en umfram allt djúpu tengslum, eitt sterkasta þema verksins.
Ásta Kristín Benediktsdóttir, lektor í íslenskum samtímabókmenntum við Íslensku- og menningardeild Háskóla Íslands.