Mér eru minnisstæðar tölfræðimyndir sem ég sá fyrir löngu síðan, líklega fyrir aldamót, sem sýndu mannfjöldaþróun eftir aldurshópum hér á landi. Fyrsta myndin leit út eins og jólatré sem er bústnast um miðjuna en neðstu greinarnar farnar að gisna: fjölmennustu aldurshóparnir voru í kringum þrítugt, aðeins færra í yngstu aldurshópunum og eftir því sem aldurinn hækkaði lækkuðu tölurnar þar til toppurinn var orðinn oddmjór í kringum hundrað ár. Þetta var samtímamyndin. Framtíðarspáin leit öðruvísi út en á þeirri mynd var eins og sólin hefði skinið öðruvísi á tréð og vaxtarkippur komið í greinarnar ofan til. Mannkynið er að eldast, sagði tölfræðin, og hlutfallslegur munur á fjölda þeirra sem eru á vinnumarkaði og eftirlaunum er sífellt að minnka. Þetta þýðir að samfélagið og innviðir þess þurfa að breytast mjög mikið og róttækt á næstu áratugum, annars lendum við í vandræðum.
Þessi sýn greiptist í huga mér um tvítugt og öðru hverju síðan hefur þyrmt yfir mig við tilhugsunina. Gengur okkur betur að bregðast við þessari óumflýjanlegu breytingu en til dæmis loftslagsbreytingum? Erum við undirbúin? Getur fólk gengið að þeirri þjónustu, stuðningi og virðingu sem það þarf á að halda? Hvernig mun þessi mynd líta út þegar ég verð sjötug og hver verður staðan þá?
Sömu spurningar og margar fleiri brenna á leikhópnum sem sýnir þessa dagana í Tjarnarbíói verkið Ég lifi enn — sönn saga. Þar er fjallað um síðasta æviskeiðið frá mörgum hliðum og reynsla fólks og aðstandenda í fyrirrúmi. Líkt og segir í verkinu er ekki eins og þessi þróun komi eins og þruma úr heiðskíru lofti — það er ekki eins og við höfum ekki vitað þetta lengi. Af hverju er þá ekki einfaldara að eldast en raun ber vitni?
Vélrænt líf
Ég lifi enn — sönn saga er hugarfóstur Þóreyjar Sigþórsdóttur leikkonu og Rebekku A. Ingimundardóttur sviðslistakonu og byggir á umfangsmikilli undirbúningsvinnu þeirra og Ásdísar Skúladóttur, sem leikstýrir ásamt Rebekku, svo sem vinnustofum í félagsmiðstöðvum eldri borgara og samtölum við fólk um reynslu þess og aðstandenda af því að eldast. Útkoman er ljóðrænt verk, eins konar mósaíkmynd upplifana og orðræðna, stofnanamáls og tungutaks raunverulegs fólks. Leikhópurinn er fjölmennur og í honum er meðal annars heill kór — Breiðfirðingakórinn — en engar persónur bera nöfn nema Sæmi Rokk sem kemur fram sem hann sjálfur. Þannig er viðfangsefnið undirstrikað: verkið hverfist ekki um einstaklinga heldur kollektíva reynslu og upplifun, heildarmynd sem vissulega snertir okkur hvert og eitt en aðallega okkur öll.
Burðarásinn hvað varðar persónusköpun er þríeyki sem Þórey, Halldóra Rósa Björnsdóttir og Ingibjörg Gréta Gísladóttir túlka. Þær eru á sviðinu allan tímann, óaðskiljanlegar, og eru bæði í hlutverki aðstandenda og starfsfólks í aðhlynningu á stofnun fyrir eldra fólk. Í þeim koma saman margir listrænir þræðir, ekki síst búningar og hreyfihönnun auk texta. Konurnar þrjár eru klæddar í kvenlegar dragtir, í sama spítalagræna pastellitnum en ólíkar að sniði, og hreyfa sig vélrænt í takt hver við aðra. Þær líða um sviðið og raða og endurraða í sífellu ferhyrndum stólum og borðum með nákvæmu handbragði, sem ásamt vélrænu látbragði þeirra undirstrikar að þær eru öðrum þræði fulltrúar kerfishugsunar og ópersónulegs viðmóts sem eldra fólk mætir of oft á stofnunum. Kvenleikinn sem einkennir klæða- og líkamsburð þeirra vísar einnig til þess að konur sinna bæði launaðri og ólaunaðri vinnu við umönnun í meira mæli en karlar — umönnunarstörf eru rótgróin kvennastörf og aðhlynning fjölskyldumeðlima er gjarnan á herðum kvenna. Þríeykið tákngerir þannig bæði hið formlega og óformlega kerfi sem sinnir þörfum eldra fólks. Þetta er virkilega vel gert og áhrifaríkt.
Heillandi listræn heild
Fas kvennanna þriggja og ferðalag þeirra um sviðið er þaulhugsaður dans fremur en hefðbundin hreyfing persónu á leiksviði og hið sama má segja um kórinn sem stundum er í bakgrunni en stundum í aðalhlutverki. Meðlimir hans eru komnir á efri ár og saman mynda þau kjarna eða þunga verksins. Endurtekningar einkenna bæði texta þeirra og hreyfingar, þau kyrja hversdagslegt orðfæri og svartklæddir líkamar þeirra taka reglulega yfir sviðið í yfirveguðum, taktföstum hreyfi-dansi. Þannig verða þau í raun bæði hluti af sviðs- og hljóðmynd verksins.
Það kemur kannski ekki á óvart miðað við það sem hér hefur komið fram en mér fannst listræn heild verksins heillandi og verulega gaman að sjá ólíka þræði fléttast saman: búningahönnun (Hulda Dröfn Atladóttir), hreyfihönnun (Juliette Louste), hljóðheim (Steindór Grétar Kristinsson og Gísli Magna Sigríðarson) og leikmynd sem Rebekka A. Ingimundardóttir hannaði ásamt því að bera ábyrgð á listrænni stjórnun. Leikmyndin er, fyrir utan fólkið sem tekur þátt í henni, hrá, ferköntuð og köld líkt og lýsingin (Juliette Louste) sem er ágeng, óþægileg og vélræn — aftast á sviðinu kviknar og slökknar á kösturum sem minna á loftljósin sem gjarnan blasa við þegar litið er upp úr sjúkrahúsrúmi.
Að eldast með reisn og taka pláss
Síðast en ekki síst birtast á sviðinu litríkar persónur sem mynda sterkt mótvægi við hinn kalda, vélræna og ópersónulega stofnanaveruleika sem til umfjöllunar hefur verið hér að ofan. Þetta eru persónur sem ólíkt hinum koma fram sem einstaklingar, segja sögu sína og skoðanir, greina frá löngunum, ótta og þrám. Búningarnir undirstrika þetta skýrt en flest klæðast þau litríkum eða karakterríkum fötum. Þau leika Helga E. Jónsdóttir, fyrrnefndur Sæmi Rokk, Jón Hjartarson og Árni Pétur Guðjónsson, sem túlkar á áreynslulausan hátt bæði dramatík og spaug og brýtur upp stemminguna með sínum frjálslegu hreyfingum og ljósu jakkafötum. Tvær konur ramma síðan verkið inn með áhrifaríkum einræðum, Anna Kristín Arngrímsdóttir opnar sýninguna í fallegum kjól og strigaskóm með einlægri einræðu um það að muna ekki en vita þó að hún sé til og Ásdís Skúladóttir lýkur henni eftirminnilega með pólítískri þrumuræðu um mikilvægi þess að fá að eldast með reisn á eigin forsendum og taka pláss í samfélaginu. Megi sú brýning heyrast sem hæst og víðast!
Ásta Kristín Benediktsdóttir, lektor í íslenskum samtímabókmenntum við Íslensku- og menningardeild Háskóla Íslands.