Hið óþekkta og óvæga

Í Kynvillta bókmenntahornið, Pistlar höf. Hugrás


Í Kynvillta bókmenntahorninu er skrifað um hinsegin bókmenntir og hinseginleikann í bókmenntum — við lesum á skjön, skyggnumst út fyrir síðurnar og skoðum það sem býr á milli línanna. Umsjón: Ásta Kristín Benediktsdóttir, lektor við Íslensku- og menningardeild: akb@hi.is.  


Rut Thorlacius Guðnadóttir hefur á undanförnum árum gefið út ungmennaskáldsögur um vinkonurnar Lilju, Rakel og Millu og ævintýri þeirra. Hennar fyrsta verk Vampírur, vesen og annað tilfallandi tryggði henni bæði Íslensku barnabókaverðlaunin og tilnefningu til Fjöruverðlaunanna árið 2020. Sjálfstæða framhaldið Drekar, drama og meira í þeim dúr kom svo út ári síðar og með nýjasta verkinu Heimsendir, hormónar og svo framvegis sem kom út fyrir jólin er hennar fyrsta þríleik nú lokið. Athygli hefur vakið að hinseginleiki er eitt af meginþemum verkanna, þar sem kynhneigð, fjölbreytileiki og sjálfsmynd fær mikið rými. Af því tilefni sá Kynvillta bókmenntahornið sér leik á borði að ná tali af höfundinum. Einn eftirmiðdag lagði Ruthöfundurinn því leið sína til okkar inn á rökkvaðan Stúdentakjallarann – pilsum vafin, eyeliner á sínum stað, skjalataska við hönd.

Sunna Dís Jensdóttir, meistaranemi í almennri bókmenntafræði, ræðir við rithöfundinn Rut Thorlacius Guðnadóttur.

Ofgnótt af yndislegum tækifærum

Aðeins eru rúmlega tvö ár síðan Rut gaf út sína fyrstu skáldsögu og því var ekki annað hægt en að byrja viðtalið á því að spyrja hvernig lífið hefði leikið hana að undanförnu. Hún segir „ofgnótt af yndislegum tækifærum“ hafa einkennt síðustu ár en frá því að hún varð fyrst útgefinn höfundur hjá Forlaginu hefur hún sömuleiðis öðlast kennsluréttindi og hafið störf sem íslenskukennari við Verzlunarskóla Íslands.

Áður hafði Rut lokið námi meðal annars í sálfræði og ritlist en aðalpersónurnar, sem lesendur hafa fengið að kynnast í verkum hennar þremur, urðu einmitt til sem ritlistarverkefni í persónusköpun. Í framhaldi af því vaknaði áhugi hennar á því að sjá þær Lilju, Rakel og Millu takast á við eitthvað óhefðbundið eða yfirnáttúrulegt og það hefur henni svo sannarlega tekist að gera að (skáld)veruleika. Sögupersónurnar sótti hún ekki langt því upphaflega byggði hún þær á eigin reynslu og karakter en þó á ólíka vegu:

Það er eins og ég hafi tekið persónuleika minn og sundrað honum í sínar frumeindir og búið til endurspeglun af þessum hliðum hans.

Vinkonurnar þrjár öðluðust þó fljótlega sjálfstætt líf og Rut þurfti stundum að taka nokkur skref aftur á bak í skrifunum þegar þau samræmdust ekki lundarfari og hátterni persónanna. Hún segir að í þó nokkur skipti hafi hún staðið sig að því að hugsa til dæmis: „Nei, þetta er miklu frekar eitthvað sem Rakel myndi gera!“ Rut lætur sjónarhornið gjarnan flakka milli persóna sem gerir það að verkum að lesendur fá að kynnast mismunandi tilfinningum og viðbrögðum þeirra sem skapar bæði nánd og kunnugleika gagnvart persónunum. Þá vildi Rut einnig sýna hvernig fólk getur túlkað sömu aðstæður á ólíka vegu sérstaklega vegna þess að bækurnar eru ætlaðar ungu fólki. Á þeim árum sé gjarnan minna rými fyrir margvíslega afstöðu til sömu hluta en síðar á ævinni og það sjónarmið ríkjandi að annað hvort séu hlutirnir „svona eða hinsegin.“

Í leðurjakka gagnvart kulda heimsins

Innri átök sögupersóna eru áberandi umfjöllunarefni í verkum Rutar þar sem varpað er ljósi á óöryggi einstaklingsins og brotna sjálfsmynd hans. Birtingarmyndir slíkra átaka geta verið margvíslegar, í raunheimum líkt og hinum skáldaða, eins og Rut kemur inn á:

Við getum verið með svakalega fullkomnunaráráttu þar sem við verðum að vera best í einhverju, eins og Milla gerir. Við getum gert persónuleikann okkar að gaddavír og verið í leðurjakka gagnvart kulda heimsins, sem er það sem Rakel gerir. Eða við verðum ofboðslega efins og eiginlega frjósum, þorum ekki að segja eða gera það sem við viljum því við óttumst viðbrögð annarra, sem Lilja gerir. Allt á þetta rætur í þeirri hugsun að „ég er ekki nóg eins og ég er“, sem ég held að allir tengi við.

Af þessum orðum má sjá að Rut tekur hinn mannlega efa gagnvart eigin ágæti til skoðunar í skáldsagnaskrifunum og reynir að miðla þeirri staðreynd að slíkar hugsanir sæki á alla, hvort sem þeir eru á unglings- eða fullorðinsaldri. Það má til að mynda sjá í mörgum af þeim fullorðnu sögupersónum sem koma fyrir í þríleiknum og er nærtækast að minnast á stærðfræðikennarann Kjartan – sem er svo feiminn og hræddur við lífið að hann forðast sjálft sólarljósið. Rut ber afar hlýjar tilfinningar til persónunnar og segir hann alls ekki gripinn úr lausu lofti því í gegnum hann fái hún útrás fyrir að gera grín að sjálfri sér. Ýmis karaktereinkenni hans, líkt og hinn skrautlegi klæðaburður, eru fengin að láni úr nærumhverfinu og minnist Rut sérstaklega á neonlituðu sjósundshúfuna sem Kjartan þrjóskast við að ganga með – en eina slíka á hún einmitt sjálf.

Ég elska Kjartan svo mikið, hann er svo mikill lúði!

Rut segir að hún reyni alltaf að vera húmorísk í skrifunum sem geti leitt af sér frábærar athugasemdir frá ritstjóra eins og þessa: „Hví er þér svona tíðrætt um hundakúk?“

Talað undir rós

Í skáldsögum Rutar kennir ýmissa grasa og þótt jafnan sé stutt í húmorinn og innra sálarlífið teygja þær sig einnig inn á svið fantasíubókmennta og hrollvekja. Rut segist alla tíð hafa heillast af hinu yfirnáttúrulega og dulræna og að áhuginn hafi smitast yfir á fleiri svið lífsins.

Ég er sjálf afskaplega goth manneskja, fer ekki út úr húsi nema vera með þrjú lög af svörtum eyeliner. Mér finnst það tengjast svolítið inn í þetta, sérstaklega kannski hugmyndinni um vampíruna. Hún sem goðsagnavera er ofboðslega áhugaverð.

Þessi hrifning kemur ekki síst til vegna þess að í gegnum slík verk kynntist Rut því hvernig skáldskapur getur leynt á sér og falið í sér margræða merkingu. Hún segir ákveðinn blæ fylgja fantasíunni sem birtist til dæmis í því að hinseginleikinn er gjarnan falinn á bak við dulu hins yfirnáttúrulega. Í slíku tilliti minnist hún sérstaklega á eitt verk sem hafði mikil áhrif á hana við fyrstu kynni:

Ég hef haft mikinn áhuga á bókinni Drakúla eftir Bram Stoker en hún opnaði augu mín fyrir því hvernig við getum notað hið óþekkta og óvæga sem staðgengil til að geta talað undir rós um það sem er raunverulega í gangi.“

Óhætt er að segja að Rut haldi heiðri fantasíunnar og hrollvekjunnar á lofti í þríleiknum þar sem yfirnáttúruleg ógn steðjar stöðugt að sögupersónunum – sem á sama tíma eru að glíma við ýmislegt sem fylgir því að vera á skjön við samfélagið.

Þetta reddast

Rut ákvað skrifa skáldsögur um og til ungmenna en hún segir formið bjóða upp á mikla frásagnargleði og minni höft en mörg önnur. Unglingsárin eru henni hugleikin enda viðburðaríkur, djúpur og flókinn tími. Sjálf las hún mikið á þessum aldri en saknaði þess oft að finna ekki meira úrval af íslensku efni sem höfðaði til hennar. Að vissu leyti er þríleikurinn því skrifaður til yngri útgáfu af Rut með undirliggjandi skilaboðum:

Hey, þetta reddast allt saman, hér er svolítið til að koma þér í gegnum það!

Í þessu samhengi má nefna hversu mikilvægt er að bókmenntir sýni fjölbreytileika mannlífsins og að ungmenni geti speglað sjálfsmynd sína í mismunandi sögupersónum. Skortur á hinseginleika í íslenskum verkum hefur lengi verið áberandi og verk Rutar eru kærkomið innlegg á því sviði. Rut segir málefnið skipta hana miklu máli og að í sögunum felist ákveðið uppgjör gagnvart því óöryggi sem eigin kynhneigð getur valdið. Þá endurspegli þróun persónunnar Lilju reynslu hennar sjálfrar og efnið standi henni því mjög nærri.

Þetta er eiginlega bara tekið upp úr mínum dýpstu hjartarótum. Ég var ofboðslega efins um hver ég væri, hvern ég elskaði og hvernig það væri að vera kynvera sem unglingur. Ég vona að mér hafi tekist að koma því almennilega til skila í gegnum Lilju.

Svartklædd Rut í glæsilegum leðurskóm í útgáfuhófi fyrstu bókarinnar.

Hinseginleikann á mínum forsendum

Upplifun hinsegin einstaklinga er rauður þráður í gegnum þríleik Rutar sem aðspurð segist alltaf hafa langað til að fjalla um hinseginleikann á eigin forsendum. Hún segir að þrátt fyrir að sýnileiki í útgefnu efni hafi aukist til muna á undanförnum árum hryggi það hana að gjarnan séu hinsegin persónur ekki þrívíðar heldur einfaldar. Hún telur framleiðendur meðvitaða um ákallið eftir auknum fjölbreytileika í útgefnu efni en að því sé oft svarað með grunnri persónusköpun sem endurspegli ekki það sem verið er að kalla eftir.

Karakter getur verið fyndinn og sniðugur en kannski ofboðslega þrjóskur og pirraður. Hann er kannski hinsegin sem hliðarvinkill, og við förum út í það, en það er ekki allur persónuleiki hans. Hann er miklu meira en bara kynhneigðin.

Rut vildi gera betur og skapa margbrotnar persónur sem gerðu líka mistök og tækju út þroska á þann hátt sem frásagnarefnið kallaði eftir. Hún viðurkennir þó að hafa fundið til óöryggis, sérstaklega til að byrja með, og að á köflum hafi hún verið hrædd um að henni væri að mistakast framsetningin. Erfiðast fannst henni að leyfa sér að fjalla um upplifanir sem hún sjálf hefur ekki reynslu af. Í þessu samhengi minnist hún sérstaklega á sögupersónuna Rakel sem er samkynhneigð en Rut sjálf er tvíkynhneigð.

Ég hafði miklar áhyggjur af því að ég væri kannski ekki að birta hana almennilega, því hvaða reynslu hef ég af samkynhneigð? Ég talaði við vinkonur mínar og las mér til og svoleiðis. Svo vann ég einhvern veginn í mig þann kjark að geta fjallað um Rakel eins og ég held að hún væri sem persóna, því maður tekur sér alltaf einhvers konar skáldaleyfi. Við verðum að vera meðvituð um hvaðan við fáum efnið sem við erum að nýta til persónusköpunar og bera virðingu fyrir því. Ég reyndi alltaf að hafa það á bak við eyrað að aðgát skal höfð í nærveru sálar.“

Af þessu má sjá að Rut er meðvituð um að hinseginleikinn getur verið vandmeðfarið umfjöllunarefni og að hún vildi vanda vel til verka. Góðar móttökur fyrstu bókarinnar urðu síðan til þess að hún fór að treysta betur á eigið innsæi og leyfði sér meira frelsi í skrifunum.

Þetta er mikil ábyrgð og mig langar að passa mig á því að festast ekki í því að ég þurfi að vera heilög og fullkomin. Því ég er alveg búin að gera asnalega hluti og á mistök sem ég sé gífurlega mikið eftir. Því eins og sögupersónurnar mínar eru gallaðar, er ég gallaður höfundur. Alveg eins og allir aðrir, af því við erum bara gallað fólk. Ég reyni að búa til einhvers konar andrými fyrir mistökin.

Stærsti sigurinn

Þríleikshöfundurinn Rut við útgáfu síðustu bókarinnar í október síðastliðnum þar sem hún þakkaði lesendum sínum fyrir samfylgdina.

Í spjallinu við Rut kom í ljós að markmið hennar með skáldsagnarskrifunum er marglaga og aðdáunarvert – sjálfsmynd, hinseginleiki, unglingsár, fantasía og fleira er lagt undir – og greinarhöfundur þurfti að halda í við sig til að nota ekki of oft orð líkt og mikilvægt og hugleikið. Innt eftir undirliggjandi boðskap fer Rut þessum orðum um verk sín:

Stærsti sigurinn fyrir mig varðandi mína kynhneigð var svolítið að sleppa takinu, bæði hvað mér finnst og líka hvað öðrum finnst. Það er svolítið það sem ég er að gera með þessar stelpur, sem ég held að endurspegli líka bara þroska almennt á þessum árum. Hægt og rólega fer maður úr því að halda að hlutir séu annað hvort eða, svart eða hvítt, og þú ferð að lifa í þægilegu andrými gráa svæðisins.

Rut boðar sátt gagnvart eigin sjálfi og minnir á að örlítið kæruleysi er líka nauðsynlegt. Nú er þríleiknum lokið en aðspurð um framhald segist hún þegar luma á hugmynd ef lesendum takist að gera hana að metsöluhöfundi.

Eftir svona tíu, tuttugu ár mun ég gefa út fjórðu bókina. Þá eru stelpurnar komnar í háskóla og löngu hættar að vera vinkonur, eins og vill því miður oft gerast. Þá þurfa þær að sameina krafta sína á ný því rektor Háskóla Íslands er tannálfurinn og sá tannálfur er illur! Með batnandi tannheilsu Íslendinga hefur hann miklu minna að gera þannig hann er farinn að ræna tönnum úr sofandi munnum landsmanna. Nú er boltinn bara lesenda megin, þið þurfið að gera mig ofboðslega fræga og mikilvæga þannig að bækurnar gleymist ekki og allir muni eftir sögunni!