Föstudagskvöldið 20. janúar var leikritið Marat/Sade eftir Peter Weiss frumsýnt á nýja sviðinu í Borgarleikhúsinu. Leikritið heitir fullu nafni: Marat/Sade eða ofsóknin og morðið á Jean Paul Marat sýnt af vistmönnum geðveikrahælisins í Charenton undir stjórn De Sade markgreifa. Það er Lab Loki sem stendur að sýningunni og leikstjóri er Rúnar Guðbandsson.
Leikritið hefur verið sýnt þrisvar sinnum áður á Íslandi: 1967 í Þjóðleikhúsinu, 1981 í Nemendaleikhúsi Leiklistaskóla Íslands og loks 1995 af leikfélagi Menntaskólans í Hamrahlíð. En þessi nýjasta sýning líkist engu sem gert hefur verið áður þó ekki væri nema vegna þess að leikarahópurinn er allur á aldursbilinu 70 til 90 ára. Og þarna eru engir aukvisar á ferð heldur stórleikarar þjóðarinnar um langt árabil.
Leikrit Peter Weiss, Marat/Sade, gerist á geðveikrahæli þar sem vistmennirnir setja á svið leikrit eftir einn vistmanninn, markgreifann De Sade (Arnar Jónsson) sem er höfundur verks um morðið á byltingarleiðtoganum Jean Paul Marat en hann er leikinn af öðrum vistmanni (Sigurði Skúlasyni). Marat/Sade er þannig leikrit í leikriti þar sem leikarar leika geðsjúklinga sem leika leikara! Fangelsisstjórinn Coulmier (Viðar Eggertsson) er framfarasinnaður og hefur gefið leyfi fyrir því að verk De Sade um morðið á Marat verði sýnt á hælinu sem er frekar fangelsi en sjúkrastofnun. Hann hefur sjálfur ritskoðað verkið en allir hunsa þá ritskoðun. Valdir góðborgarar fá að sjá sýninguna og sitja bak við rimla öryggis síns vegna.
Forsaga verksins er sú að Marat og De Sade höfðu verið samherjar í byltingunni 1793 en leikritið er flutt árið 1808 og þá eru 15 ár frá morði Marats. Í leikritinu lýsir De Sade hugmyndafræðilegum ágreiningi milli þeirra tveggja. Báðir styðja þeir byltinguna en skilja hana á ólíka vegu. Marat vill frelsa alþýðuna undan fátækt, hungri og stéttakúgun. De Sade vill frelsa manneskjuna frá sjálfri sér og láta hana brjótast út úr sínum innri fangelum en frelsi hans er stjórnlaust og hefur engin siðferðileg mörk. Manninum ber að kafa djúpt ofan í kvöl og nautnir og drýgja allar dauðasyndirnar fyrir alla muni, Sade var enginn vinur kirkjunnar. Boðskapur hans er öfgafullt stjórnleysi, trúleysi, sjálfshyggja, losti og grimmd. Þekki menn ekki skepnuna í sjálfum sér geta þeir ekki gert neina byltingu. Þessi tvö andlit frelsisins eru það sem verkið snýst um.
Fátæklingarnir, vistmennirnir og geðsjúklingarnir vilja fyrst og fremst losna undan hungrinu, þeir vilja fjöruga byltingu og karnival. Það eru 17 eldri borgarar sem túlka þennan hóp vistmanna á hælinu, þau eru öll firna góðir leikarar og með þeim eru tveir hljóðfæraleikarar og þrír starfsmenn/verðir. Leikararnir búa allir til vel mótaða karaktera sem vekja samúð og hrifningu en líka virðingu og væntumþykju. Þau tjá sig í tónlist, dansi og látbragði og gleði en líka reiði og ógnandi upphlaupum. Tónlist Richard Peaslee leikur mikinn þátt í verkinu en tónlistarstjórn og hljóðmynd er verk Guðna Franzsonar, hljóðfæraleikarar eru Reynir Jónasson og Reynir Sigurðsson.
Arnar Jónsson leikur De Sade af snilld, heldur sig til hlés á sviðinu, stendur á sér palli og gnæfir yfir óreiðuna á gólfinu. Þó hann sé vistaður á hælinu er hann glæsilegur valdsmaður sem vistmenn virða og óttast. Þeir horfa á það með blöndu af tómlæti og óhug þegar hann lætur Corday hýða sig með svipu. Ekki allir áhorfendur í salnum gátu horft á það. De Sade getur líka verið mjög tælandi eins og þegar hann leggur hnífinn blíðlega í hönd almúgakonunnar svefnsjúku, Charlotte Corday, en hann þarf ekki að sannfæra hana um að henni beri að myrða Marat því að hún hefur sjálf komist að þeirri niðurstöðu áður. Gildi Marat eru ekki lengur gildi hennar því þeim er sama um manneskjuna. Hún verður að stoppa byltingu hans og blóðbaðið sem í hans augum er aukaatriði. Sem áhorfandi nýkomin frá Kambodíu hafði ég sterka skoðun á því. Margrét Guðmundsdóttir túlkaði Corday af mikilli næmi, hún vissi hvað hún ætlaði að gera og gerði það til að bjarga þjóð sinni. Hún var ótrúlega æðrulaus og staðföst.
Sigurður Skúlason sýndi byltingarleiðtogann Marat sem sárkvalinn mann. Hann er háður þjónustustúlku sinni Simone Evrard (Kristbjörg Kjed) eins og ungbarn móður. Um leið er hann ofstækismaður sem er deyjandi og sárkvalinn og hefur takmarkaðan tíma til að leiða hina dýrkeyptu bylting til lykta. Milli þessara tveggja hugmyndafræðilegu póla eru geðsjúklingarnir á ferð og flaug um sviðið, stundum herskáir, stundum pólitískir, stundum kátir, stundum þreyttir, stundum daðurgjarnir, prakkaralegir eða hræddir – þetta urðu býsna skrautlegir karakterar!
„Kallarinn“ (Árni Pétur Guðjónsson) heldur í hemilinn á þeim af fremsta megni. Leikgervi Árna Péturs var sérlega gróteskt að hætti hans og Lab Loka. Hann var trúður en um leið sögumaður/kynnir, túlkandi og rammar inn verkið. Eggert Þorleifsson lék hinn kynóða Duperret sem reynir að komast undir pils allra kvennanna en þráir Corday mest. Hann er með gerfinef úr gulli og ekki ósennilegt að það hafi átt að leyna sárasóttarlýtum á öldum áður. Eggert kom salnum alltaf til að að hlæja, konurnar börðu hann frá sér og gáfu ekkert eftir.
Þórhildur Þorleifsdóttir var senuþjófur en hún lék vistmann, síbrosandi fyrrum ballerínu, svolítið barnsleg og rugluð, alltaf að reyna að koma sér vel og falla inn í byltingarstuðið hjá hópnum en ekki alltaf á sömu blaðsíðu og aðrir og auðhrædd við átök. Þá fór hún bara að dunda sér eitthvað til hliðar við lætin. Þær Polpoch (Hanna María Karlsdóttir) og Rossignol (Helga Jónsdóttir) voru skeleggar og tjáningaríkar byltinga- og söngkonur, framsögn þeirra og söngur þarfnaðist engrar hljóðmögnunar frekar en hinna leikaranna, gaman að segja frá því! Það var líka ákaflega gaman að sjá Jórunni Sigurðardóttur og Júlíu Hannam á sviði og sama gildir um alla leikarana og alla þá sem að þessari sýningu stóðu.
Kærar þakkir fyrir frábæra skemmtun og lokaorðin eru: Meira svona!
Dagný Kristjánsdóttir, prófessor emeríta í íslenskum nútímabókmenntum við Íslensku- og menningardeild Háskóla Íslands.