Endurunnin ljóð

Áhugavert er að spyrja hvenær ljóð sé fullort. Hugsanlega er svarið líkt og þegar um ýmis önnur listaverk er að ræða: Aldrei! Sköpunarverki lýkur aldrei. Það sem máli skiptir er aðeins að listamaðurinn viti hvenær verkið er orðið „harla gott“ — hvenær mál sé að hætta. Felst listin ef til vill í að láta staðar numið á réttum stað?

Hugsanlega má þó líta svo á að ljóð sé fullort þegar það kemur út í bók. Skáld birta ljóð sín á ýmsa vegu, í blöðum og tímaritum, með upplestri á ljóðakvöldum eða hugsanlega í útvarpi. Nú á dögum birtast einhver ljóð líkast til í fyrsta sinn á netinu og eru lesin af skjá. En lýkur ekki mótunarferlinu þegar skáld gengst við verki sínu með því að birta það í útgefinni ljóðabók? — Svo er ugglaust oft en þó er það ekki algilt.

Skáld hefur óskorað vald yfir ljóðum sínum. Við endurútgáfu til að mynda í ljóðasafni getur skáld auðvitað endurort ljóð, breytt eða bætt, nú eða hafnað ljóði ef því er að skipta. Það er áhugavert að fylgjast með breytingum sem skáld gerir á ljóðum sínum. Það varpar ljósi á þroskaferil, bæði þroskaferil ljóðsins sjálf og þroskaferil skáldsins.

Þessar vangaveltur vöknuðu við lestur ljóðaflokksins „Sveigur á aðventu. Tilbrigði við gamalt stef“ í Ljóðasafni Hjartar Pálssonar sem kom út í hitteðfyrra. Upphaflega myndaði flokkurinn þriðja hlutann í annarri ljóðabók Hjartar, Fimmstrengjaljóðum, sem kom út tæpum 40 árum áður.  Um sveiginn segir Hjörtur svo í ljóðasafninu: „„Sveigur á aðventu“ ortur upp að talsverðu leyti og við hann bætt“.[1] Það sem gerir þessa yfirlýsingu sérlega áhugaverða er að í millitíðinni las skáldið guðfræði og vígðist til prests en eins og ráða má af heitinu er efni ljóðaflokksins trúarlegur. Því vaknar spurningin hvort þessi straumhvörf í lífi skáldsins hafi haft áhrif á endurvinnsluna — ef hafa má svo tvírætt orð um breytingar af þessu tagi.

Trúarleg stef og minni eru algeng í ljóðum Hjartar. Í Fimmstrengjaljóðum er til dæmis að finna eins konar trúarjátningu þar sem ljóðmælandi harmar að trú veki furðu og hneykslun jafnvel ágætasta fólks og segir:

Hvað sem öðru líður
þætti mér óviðkunnanlegt
að mega ekki hugsa til þín í einrúmi
og eiga þó ekki væri nema ofurlitla von.[2]

 Titill ljóðsins, „Guð“, sýnir svo hver ávarpaður er.

„Sveigur á aðventu“ er ekki aðeins trúarlegur heldur eiginlegur biblíuljóðaflokkur þar sem byggt er á frásögum guðspjallanna einkum jólaguðspjallinu og tengdum textum. Í Fimmstrengjaljóðum samanstendur flokkurinn af 14 ljóðum sem spanna frásagnir guðspjallanna af boðun Maríu og allt þar til Jósef og María snúa til baka frá Egyptalandi eftir flóttann undan Heródesi.[3] Fyrsta ljóðið, „Fyrirheitið“, er þó eins konar prólógus sem segir frá þeim spádómum Gamla testamentisins að Ísraels biði „mikil huggun“.[4] Síðasta ljóðið, „Úr útlegð“ er þó ekki frásaga af heimförinni úr útlegðinni í Egyptalandi eins og lægi nærri að halda heldur spásögn um það sem beið Krists þegar tími hans var kominn, Júdasar-kossinn og krossinn. Útlegðin getur því átt við holdtekju og jarðvistardaga Guðssonarins. Inn á milli atriða í hinni útvíkkuðu aðventu- eða jólafrásögu er svo að finna frjálsari útleggingar höfundar einkum um kenndir Maríu og Jósefs við jötuna.[5] Þá byggist ljóðið „Við veginn“ á túlkun höfundarins sjálfs og dregur fram þá undirokun og kúgun sem fólst í skrásetningu „allrar heimsbyggðarinnar“.

Hin nýja gerð sveigsins frá 2016 hefur að geyma öll sömu ljóðin og í sömu röð og í upphaflegu gerðinni. Fjögur ljóðanna eru alveg óbreytt og fimm þeirra er aðeins breytt lítillega án þess að inntak þeirra eða andi raskist: einstökum orðum er vikið til, greinarmerkjum breytt eða skiptingu ljóðanna í erindi.[6]  Í tveimur ljóðum er skotið inn nýjum hendingum. Í upphaflegri gerð „Fyrirheitisins“ var huggunarboðskap Gamla testamentisins  lýst svo:

Í fyllingu tímans fæðist
frelsarinn, konungur vor.
Þjóðir að fótum hans falla
og feta í hans spor.

Í spámannsins orðum átti
Ísrael huggun og von:[7]

Í þessari gerð segir aðeins að í orðum spádómsins hafi falist huggun og von fyrir hina útvöldu þjóð, Ísrael.[8]

Í Ljóðasafninu frá 2016 er þessi hluti ljóðsins aftur á móti þannig (breytingar skáletraðar af HH):

Hinn smurði kemur, hann kemur
hann kemur með mátt og þor.

Í fyllingu tímans fæðist
frelsarinn, konugur vor.

Þjóðir að fótum hans falla
og feta í hans spor.

Í spámannsins orðum áttu
allir huggun og von:[9]

Í nýju gerðinni er dregið sterkar fram en í hinni eldri að sá sem koma skyldi væri Messías, hinn smurði, sem og að sú huggun og von sem fyrirheitið um hann fól í sér næði til allra manna en ekki aðeins til Ísraels eða gyðinga. Eldri gerðin byggir á sáttmála Guðs við Ísraelsmenn. Yngir gerðin túlkar fyrirheitið aftur á móti í ljósi nýja sáttmálans sem nær til allra.

Hjörtur hefur gert svipaða breytingu á ljóðinu „Brottförinni“ sem segir frá því er Jósef og María löggðu upp í ferðina til Nasaret. Þar er líka nýrri tveggja lína hendingu skotið inn en nú undir lok ljóðsins. Þar sem segir að englar Guðs hafi vakað yfir ferð Jósefs og Maríu til skrásetingarinnar og haldið yfir þeim vörð.[10] Þannig fær það svipmót helgisagnar sem það bar ekki áður.

Í þremur ljóðum hefur skáldið svo gert umfangsmiklar breytingar. Hið fyrsta þeirra er „Neitun“ sem segir frá því „að eigi var rúm handa þeim í gistihúsinu“.

Fimmstrengjaljóð                                                     Ljóðasafn

Örtröð á aðalgötu.                                              Alls staðar var þeim úthýst.
Áliðið dags. Hvert hótel                                    Áliðið. Hvergi smuga
fullbókað fram yfir nýár.                                  handa ferðlúnu fólki.

Þau fengu ekki önnur svör.                             Þau fengu ekki önnur svör.

„Elskan! Hvað er til ráða?                               „Elskan! Hvað er til ráða?
Ég er svo þreytt . . . “                                         Ég er svo þreytt …“
Já, hann sá það                                                    Hann sá það:
að hún færi að þreytast á þessu.                   Þrek hennar var á þrotum.
Þögull beit hann á vör.                                     Þögull beit hann á vör.

Örtröð á aðalgötu.                                              Dag var tekið að dimma,
Eins og hellt væri úr fötu                                 dauf hver týra sem brann
regnið af himnum rann                                    bakvið hliðin í ættborg hans.

umvafði á alla vegu                                            Myrkrið var eina athvarf
unga konu og mann.[11]                                   ungrar konu og manns.[12]

Í upphaflegri gerð er frásagan staðfærð og „móderníseruð“. Í þeirri síðari er hvort tveggja afmáð og myndin aðlöguð „frumheimildinni“. Auk þess eru svo gerðar nokkrar fagurfræðilegar breytingar.

Annað mikið breytt ljóð er „Hjarðmenn“.

Fimmstrengjaljóð     

Vér gættum hjarðar í haga
og horfðum í kulnandi glóð.
Ó, hve vér urðum hræddir
er engillinn hjá oss stóð!

Oss blindaði mikil birta.
„Blessaðir séuð þér!
Yður er frelsari fæddur.
Farið og leitið þér!“
mælti engillinn.

                          Eftir
andartak dýrðar og söngs
vér héldum í áttina allri
og undruðumst hlutskipti vort
en höfðum þó eigin augum
á engilinn sjálfan horft
og barnið.
Þótt allir aðrir
undruðust vora sögn

heyrðum vér söng af hæðum
hverfast í djúpa þögn.[13]                                             

Ljóðasafn

Við gættum hjarðar í haga
og horfðum í aftanglóð
en urðum afar hræddir
er engill hjá okkur stóð!

 Alla blindaði birtan.
„Blessaðir séuð þér!
Yður er frelsari fæddur.
Farið og leitið þér!“
mælt engillinn.

                         Eftir
andartak dýrðar og söngs
við héldum í áttina allir
og undruðumst viðburð þann:
Við sáum með eigin augum
engil. Og stjarnan brann
á himni.
Þótt allir aðrir
efuðu þessa sögn

heyrðum við söng af hæðum
hverfast í djúpa þögn.[14]

Hér koma þó tæpast fram breytingar sem hafa guðfræðilega merkingu.

Loks hefur skáldið breytt lokaljóðinu í hinni upphaflegu gerð sveigsins, „Úr útlegð“, allnokkuð:

Fimmstrengjaljóð                                                               Ljóðasafn

Heimför.                                                                       Heimför.

Handan við árin                                                          Handan við árin
hreppir hann vinarkoss.                                            hreppir hann vinarskoss

Á hæðinni að borgarbaki                                          Til hæðar að borgarbaki
bíður hans reistur kross.                                           ber hann sinn þunga kross.

Svona er þessi saga                                                     sem orðinn er laufgað lífstré
— sagan um hann og oss.[15]                                       — tákn lifandi vatns fyrir oss.[16]

Í báðum gerðunum eru lokahendingarnar á exístensíellum nótum þar sem skáldið dregur bæði sjálft sig og lesendur sína inn í atburðarásina. Það er þó gert á mun guðfræðilegri hátt í nýrri gerðinni þar sem krosstréð er tengt lífsins tré í aldingarðinum Eden miðjum sem sagt er frá í Genesis eða Fyrstu Mósebók.  Þá er krossinn og þar með dauði Krists tengdur eilífu lífi fyrir lesendur ljóðsins og alla menn.

Af því sem hér hefur verið tíundað má sjá að þrátt fyrir umtalsverðar breytingar bæði á efni og ytri búningi heldur aðventusveigur Hjartar Pálssonar sér í veigamiklum atriðum. Ljóst er þó að nýrri gerðin er mun guðfræðilegri en hin fyrri.  Þá er þó ótalin veigamesta breytingin sem ein og sér nægir raunar sem svar við spurningunni sem varpað var fram snemma í þessum pistli, nefnilega hvort guðfræðinám og prestsvígsla skáldsins komi fram í endurvinnslunni.

Í nýju gerðinni frá 2016 hefur Hjörtur Pálsson sem sé bætt nýju ljóði aftan við flokkinn. Honum lýkur nú ekki lengur á vísun til krossfestingarinnar heldur til þungamiðju hins kristna fagnaðarerindis en ljóðið nefnist „Upprisan“ og er þannig.

Upp! Upp!
Sjá, gröfin er opin!

Hann er aðeins einn.
Hann kom í krafti frá hæðum.
Steinn er aðeins steinn.

Brotinn er broddur Heljar.

Á bakvið dauðans hlið
stendur Kristur.
Hann kemur
kemur með líf og frið.
Sjá, hvelfingar himinsins opnast.
Eilífðin tekur við.

Hærra!
Hærra!
Hærra, minn Guð til þín![17]

Hér stígur hinn sigrandi Kristur, Christus victor, inn á sviðið og lýkur ljóðinu með lofsöng til hans. Þar má skynja vísun til tveggja átta. Beinust er tilvitnunin í sálminn „Hærra, minn Guð, til þín“ eftir Söru Flower Adams (1805–1848) í þýðingu Matthíasar Jochumssonar.[18]  En sagan segir að hann hafi hljómað á þiljum Titanic rétt í þann mund er skipið seig niður í hafdjúpin og fór hann eftir það sigurför um heiminn.[19] Í upphafinu svo greina óljósari vísun til fyrstu hendinganna í fyrsta Passíusálmi Hallgríms: „Upp, upp, mín sál og allt mitt geð/upp mitt hjarta og rómur með […]“.[20]

Hér skal ekkert fullyrt um að það hafi einmitt verið guðfræðinámið og prestsvígslan sem réðu úrslitum er Hjörtur ákvað að breyta „Sveigi á aðventu“. Hann hóf ekki nám í guðfræði fyrr en löngu eftir að Fimmstrengjaljóð komu út og ég hef ekki grennslast fyrir um hvenær hann breytti ljóðaflokknum. Þó er líklegra að það hafi gerst meðan ljóðasafnið var í undirbúningi og þar með á „prestsævi“ Hjartar en einhvern tímann í kjölfar þess að Fimmstrengjaljóð komu út.

[1] Hjörtur Pálsson, „Að bókarlokum“, Ljóðsafn, Reykjavík: Dimma, 2016, bls. 362.
[2] Hjörtur Pálsson, „Guð“, Fimmstrengjaljóð, [Reykjavík]: Helgafell, 1977, bls. 65.
[3]  Sjá „Boðunin“, „Brottförin“, „Neitun“(um skort á gististöðum), „Gisting“, „Hjarðmenn“,„Undrið“ (heimsókn vitringanna), „Flótti“.
[4] Hjörtur Pálsson, Fimmstrengjaljóð, bls. 43.
[5] Sjá Móðurgleði“, „Birta“, „María við Jósef“, „Hjá jötunni“.
[6] Óbreytt eru „Boðunin“, „Gisting“, „Móðurgleði“ og „Birta“. Hér teljast „Við veginn“, „María og Jósef“, „Hjá jötunni“, „Undrið“ og „Flótti“ lítið breytt.
[7] Hjörtur Pálsson, Fimmstrengjaljóð, bls. 43. Þetta var eina fjögurra lína erindið en annars hafði ljóðið að geyma þrjú tveggja lína erindi.
[8] Sama rit, sama stað.
[9] Hjörtur Pálsson, Ljóðasafn, bls. 92.
[10] Hjörtur Pálsson, Ljóðsafn, bls. 94. Auk þessa hafa smávægilegri breytingar verið gerðar.
[11] Hjörtur Pálsson, Fimmstrengjaljóð, bls. 47
[12] Hjörtur Pálsson, Ljóðsafn, bls. 96
[13] Hjörtur Pálsson, Fimmstrengjaljóð, bls. 50–51.
[14] Hjörtur Pálsson, Ljóðsafn, bls. 99.
[15] Hjörtur Pálsson, Fimmstrengjaljóð, bls. 58.
[16] Hjörtur Pálsson, Ljóðsafn, bls. 106.
[17] Hjörtur Pálsson, Ljóðsafn, bls. 106.
[18] Sálmabók íslensku kirkjunnar (nr. 375), tru.is, sótt 21. júní 2018 af http://tru.is/salmabok?q=H%E6rra+minn+gu%F0+til+%FE%EDn&n=3
[19] Sigurður Ægisson, „Hærra minn Guð“, mbl.is, sótt 21. júní 2018 af https://www.mbl.is/greinasafn/grein/1126622/
[20] Hallgrímur Pétursson, „Passíusálmar“, snerpa.is, sótt 21. júní 2018 af https://www.snerpa.is/net/kvaedi/pass.htm

[fblike]