Annarsheimsferðir og einsetumenn. Þrjú rit eftir ítalska fræðimenn

Rannsóknir á íslenskum miðaldabókmenntum standa með miklum blóma á Ítalíu. Nýlega hafa komið út þrjú fræðirit eftir ítalska fræðimenn, sem eiga það sameiginlegt að fjalla um grundvallarrit sem þýdd voru úr latínu á miðöldum. Í öllum fræðiritunum þremur er vönduð útgáfa á norræna textanum og hann síðan þýddur, á ensku eða ítölsku.

Dario Bullitta. Niðurstigingar saga. Sources, Transmission and Theology of the Old Norse „Descent into Hell“. Toronto:University of Toronto Press, 2017. (Toronto Old Norse and Icelandic Series)

Nikódemusarguðspjall, eða Evangelium Nicodemi var með útbreiddustu ritum miðalda, svo mjög að það var gjarnan nefnt fimmta guðspjallið. Upprunalega var ritið sett saman úr tveimur hlutum, Gesta Salvatoris og Descensus Christi ad Inferos, en sá hluti hlaut nafnið Niðurstigningar saga í norrænni þýðingu. Hér segir frá því þegar Kristur steig niður til Heljar og frelsaði sálir réttlátra. Sagan er fjörleg og lýsir með dramatískum hætti baráttu Krists við „Satan jötun, helvítis höfðingja.“ Bullitta sýnir fram á að sagan sé þýdd úr franskri sögugerð frá tólftu öld af Evangelium Nicodemi sem ekki var sú gerð sem mest var í umferð á þeim tíma. En Niðurstigningarsaga er ekki bara þýðing á einu verki. Í henni eru ýmis frávik frá frumtexta og áhugaverð innskot, sem þýðandinn hefur sótt í önnur lærdómsrit. Dario Bulitta gerir rækilega grein fyrir vinnubrögðum og heimildum höfundar og veitir þannig innsýn í menntaheim tólftu aldar á Íslandi. Bullitta sýnir fram á tengsl Niðurstigningarsögu við Jarteinabækur Þorláks helga og að Niðurstigningar saga hafi verið þýdd og sett saman milli 1199 og 1211, á dögum Páls biskups Jónssonar. Hugsanlegt er að sá velmenntaði biskup hafi sjálfur verið  hér að verki. Það er óhætt að telja þetta verk Darios Bullitta með athyglisverðustu og vönduðustu ritum í norrænum miðaldafræðum sem fram hafa komið á síðustu árum.

Dario Bullitta. Páls leizla. The Vision of St Paul. Edited and translated by Dario Bullitta. London: Viking Society for Northern Research, 2017. (Viking Society Texts)

Þessi bók er ekki mikil að vöxtum, aðeins rúmlega 100 síður samtals, en engu að síður innihaldsrík og hefur nýjungar fram að færa. Helmingur bókarinnar er útgáfa á Páls leizlu, latneskum frumtexta hennar og enskri þýðingu. Skrá um biblíutilvitnanir, handritaskrá og atriðisorðaskrá fylgja í bókarlok. Í síðara Korintubréfi (12: 2 – 4) segir svo: „Ég þekki kristinn mann. Fyrir fjórtán árum var hann hrifinn burt allt til þriðja himins. Hvort það var í líkamanum eða utan líkamans veit ég ekki. Guð veit það.“ Hinn kristni maður er væntanlega postulinn Páll sjálfur. Leitast er við að skýra orð postulans í Apocalypsis Pauli sem ritað var á grísku á þriðju öld. Ritið varð útbreitt og endurritað og þýtt á latínu á sjöttu öld. Þar er lýst ferðalagi Páls til himnaríkis og helvítis og sagt frá því semfyrir augu ber. Yngri latnesk gerð, líklega á rætur að rekja til níundu aldar,  greinir einungis frá förinni í verri staðinn. Þessi sögugerð, Visio Pauli, varð talsvert útbreidd og hin norræna Páls leizla er byggð á henni, eins og Dario Bullitta rekur vandlega í inngangi sínum. Páls leizla er varðveitt í tveimur íslenskum handritum frá 15. og 16. öld. Hann gerir vandlega grein fyrir handritunum og vinnubrögðum þýðandans, styttingum, en einnig viðbótum. Í inngangi er einnig kafli um Kristsmynd þá sem fram kemur í Páls leizlu. Þar birtist myndin af hinum þjáða Kristi síðmiðalda. Dario Bullitto kemst að þeirri athyglisverðu niðurstöðu að Páls leizla hafi verið tekin saman á síðari hluta 15. aldar, að undirlagi hins norska Hólabiskups Ólafs Rögnvaldssonar, en áður hafði hún verið talin mun eldri. Norski fræðimaðurinn Matthias Tveitane taldi hana frá miðri 12. öld   í útgáfu sinni.

Mauro Camiz. La saga islandese di san Benedetto. Roma: Edizioni Kappa, 2017. (Biblioteca Medievale)

„Sá maður var, er göfuglega lifði líf sitt en hann hét Benedictus, og hann var svo sem hann hét, en það þýðist blessaður að voru máli.“ Þannig hefst Benedictus saga. Mauro Camiz gefur söguna út eftir handritinu Stock. Perg. 2, sem er talið ritað 1425 – 1445. Þetta handrit hefur að geyma nokkrar dýrlingasögur, þýddar úr latínu. Heilagur Benedikt frá Núrsía er jafnan talinn upphafsmaður klausturlífs. Við hann er kennd Benediktsregla, en hún varð til þegar hann setti á stofn klaustur í Monte Cassino á Ítalíu, árið 529.

Mauro Camiz gefur söguna út samkvæmt fyrrnefndu handriti og þýðir hana á ítölsku. Í inngangi er fjallað um vegsömun og vinsældir heilags Benedikts á Íslandi. Nefna má að fjögur íslensk klaustur voru undir Benediktsreglu á miðöldum. Stutt en skýr greinargerð er um kristnisögu Íslands, sniðinn fyrir ítalska lesendur. Að mestu leyti er inngangurinn helgaður handritinu sjálfu og rithætti þess. Textinn er gefinn út með ítarlegum skýringargreinum og þýðingu  á ítölsku. Skýringargreinarnar eru sannkölluð náma fyrir þá sem fást við dýrlingasögur. Orðskýringar fylgja í bókarlok.

Allar bækurnar þrjár eru vönduð fræðirit og höfundarnir hafa lagt fram drjúgan skerf til þess að tengja saman Norður- og Suður-Evrópu, með útgáfum sínum, þýðingum og rannsóknum á latneskum textum í norrænni gerð og geymd. Góðar skrár fylgja öllum bókunum. Þær munu henta sérlega vel til kennslu í miðaldafræðum.

[fblike]