Ógleymanleg ást

Kvikmyndin Call me by your name hefur verið tekin til sýningar í kvikmyndahúsum hérlendis. Myndin, sem er byggð á skáldsögu André Aciman frá árinu 2007, hefur fengið lofsamlega dóma og fjölda verðlauna og tilnefninga. Sögusviðið er ítalska rivíeran á níunda áratug síðustu aldar og umfjöllunarefnið er í stuttu máli ástarsamband tveggja ungra karlmanna.

Call me by your name er fyrsta skáldsaga André Aciman. Áður en skáldsagan kom fyrir sjónir almennings hafði Aciman, sem er Egypti af gyðingaættum, getið sér gott orð fyrir endurminningar sínar (Out of Egypt: A memoir) og ýmsar ritgerðir tengdar minninu. Aciman er prófessor í almennri bókmenntafræði við CUNY-háskólann í New York og sérhæfir sig í endurminningum og minnisfræði. Sérþekking hans á verkum franska rithöfundarins Marcel Proust þarf ekki að koma mikið á óvart en þessa þekkingu notfærir Aciman sér í skáldsögunni sem mætti kalla Proustíska hugleiðingu um tímann og það að þrá.

Skáldsagan

Skáldsagan Call me by your name (hún hefur enn ekki komið út í íslenskri þýðingu) er uppvaxtarsaga sem greinir frá Elio, sautján ára gömlum strák sem dvelur ásamt foreldrum sínum  í smábæ á ítölsku rivíerunni yfir sumartímann. Ár hvert tekur fjölskyldan inn á heimilið ungt menntafólk sem fær að dvelja um hríð sem hluti af fjölskyldunni við fræðastörf undir handleiðslu föður Elios. Þetta tiltekna sumar er Oliver, 24 ára gamall Ameríkani, gestur hjá þeim og sá tími ársins sem yfirleitt markast af eirðarleysi, bókalestri og tónlist hjá Elio breytist í tilfinningalega upplausn sem  einkennist af þráhyggju, ótta, hrifnæmi og þrá.

Skáldsagan er skrifuð í formi endurlits. Sögumaðurinn er Elio sem hartnær tveim áratugum síðar rifjar upp þetta tiltekna sumar í lífi sínu. Líkt og Proust lætur Aciman sögumanninn fara ofan í hvert einasta hversdagslega smáatriði til að vekja hughrif meðal lesenda og reyna að komast eins nálægt fortíðinni og honum er fært. Öll möguleg skynjun, eins og lykt, snerting, áferð, og hljóð, fær því oftar en ekki ítarlega umfjöllun og er gefin merking í von um að vekja upp minningar og komast í snertingu við horfinn tíma. Elios er hins vegar óáreiðanlegur sögumaður því um leið og hann lokar augunum, segir töfraorðin „seinna“ og hverfur til fortíðarinnar, verður hann aftur vonlaus rómantíkus æskunnar, gagntekinn af þráhyggju og ringulreið unglingsáranna, óviss um hvort hann þráir Oliver eða þráir að verða eins og hann. Hann leitar víða og kafar djúpt til að gefa þessu tiltekna sumri og ástarsambandi sínu við Oliver einhverja merkingu og finna í leiðinni aftur fyrir þeim tilfinningum sem hann upplifði fyrir öllum þessum árum.

Mannlegt minni er óáreiðanlegt og ófullkomið. Þegar við skrifum eða hugsum um fortíðina erum við alltaf lituð af meðvituðum og ómeðvituðum misskilningi og rangtúlkunum á atburðum og fólki. Að skrifa um fortíðina byggir óhjákvæmilega á endurtúlkun, enda aldrei hægt að kalla fram atburði eins og þeir nákvæmlega voru. Minningar eru því lítið annað en frásagnir á því hvernig við upplifðum atburðina en aldrei fullkomin endurgerð. Elio veit að hann getur aldrei stigið í sömu ána tvisvar þó að hann virðist oftar en ekki komast óþægilega nálægt því. Call me by your name er falleg skáldsaga, óður til æskunnar, minninga, ljóðlistar, mannlegra tilfinninga, líkamsvessa en ekki síst ástarinnar. Hún minnir okkur á að við erum mörkuð af þeim ákvörðunum sem við tökum, líka þeim ákvörðunum sem við leyfum okkur ekki að taka. Þetta er ekki skáldsaga um vonbrigði og uppgjör við fortíðina heldur óður til lífsins og ástarinnar. Þetta er skáldsaga um paradísarheimt en á einhvern hátt líka paradísamissi.

Kvikmyndin

André Aciman hefur sagt að ef það sé hlutverk rithöfundarins að búa til líkneski í mannsmynd, meitla það til ákveðinnar fullkomnunar þar til það fær sín ákveðnu sérkenni, þá sé það hlutverk kvikmyndaleikstjórans að fá líkneskið til að hreyfa sig. Kvikmyndin Call me by your name, í öruggri leikstjórn Luca Guadagnino, fer fögrum höndum um skáldsöguna og nær að fanga tíðarandann listilega vel. Stemning og andrúmsloft myndarinnar er lauflétt og laust við alla tilgerð. Ólíkt skáldverkinu er myndin ekki í formi endurlits og segja má að hún, eðli málsins samkvæmt, leggi meiri áherslu á að sýna heldur en að segja og treysti þannig mikið á skynjun, reynslu og vitsmuni áhorfandans. Myndin byggir því frekar á sterku handriti, fallegu landslagi og náttúrulegum og óþvinguðum leik heldur en tækni og brellum kvikmyndalistarinnar. Tónlistin er afar fjölbreytt og skemmtileg og gerir vel í að bæta við áðurnefnda stemningu og andrúmsloft.

Þrátt fyrir að kvikmyndin Call me by your name fari eins nálægt skáldsögunni í aðlöguninni og hægt sé að gera sér vonir um þá eru þessi form eins og tvö ólík tungumál, bæði skilyrt og háð takmörkum formsins. Timothée Chalamet er stórkostlegur í hlutverki sínu sem hinn ráðvillti Elio og Armie Hammer túlkar hinn sjálfsörugga og myndarlega Oliver svo vel að manni verður hugsað til Pauls Newmans á hans yngri árum. Vert er líka að minnast á frammistöðu Michaels Stuhlbargs sem prófessor Perlman, faðir Elios og rödd skynseminnar í verkinu. Einræðan sem hann heldur yfir syninum í lok myndarinnar er líklega eitthvað sem flestir ungir menn hefðu viljað heyra á viðkvæmum tíma unglingsáranna.

Af fenginni reynslu hvet ég þig til að reyna á öll skilningsvitin, lesa bókina, horfa á myndina, hlusta á tónlistina úr myndinni. Stundum er gott að taka fótinn aðeins af bremsunni og leyfa sér að vera sá sem maður er eða telur sig vera. Þú munt vonandi ekki sjá eftir neinu.

Þessi umfjöllun var hluti af verkefnavinnu í námskeiðinu „Loksins, loksins: Vinnustofa í menningarblaðamennsku“ á vorönn 2018.

[fblike]