Hvernig byggt er á rústum

Sonnettan – Sigurjón Magnússon
Ugla – 2016

Höfundarverk Sigurjóns Magnússonar, sem telur átta skáldsögur, einkennist umfram annað af þremur atriðum. Er þar fyrst að nefna kaldhamraðan napurleika eða það sem gagnrýnandi kennir á einum stað við „dimma[n] undirtón“. Þessu samhliða hefur verið bent á að Sigurjóni sé „illsk[a] raunveruleikans“ hugleikin og sama eigi við um „mannlega grimmd“, það hvernig „maður er manni úlfur“. Allt er þetta hverju orði sannara.

Árið 2000 hafði undirritaður á orði í Morgunblaðinu að yfir sagnaheimi annarar skáldsögu Sigurjóns, Hér hlustar aldrei neinn, svifi „undarlegur drungi og svartsýni“ og enduróma þessi orð sex árum síðar þegar Gaddavír, fjórða skáldsaga höfundar, er í sama fjölmiðli en af öðrum gagnrýnanda lýst sem „myrk[ri] og drungaleg[ri]“, og enn aftur þegar um Snjó í myrkri var fjallað árið 2014 og hún sögð „afar drungaleg“. Drungi og myrkur eru með öðrum orðum yfir söguheimi og heimsmynd verka Sigurjóns. Má í þessu samhengi vísa til titlanna: Hér hlustar aldrei neinn, gaddavír, endimörk, eyðimerkur og snjór í myrkri.

„augljóslega fimur höfundur“

Myrkum innviðum skáldverkanna er á hinn bóginn miðlað með stílbrögðum sem ekki láta mikið yfir sér en eru fáguð og úthugsuð. „Stíll Sigurjóns“, segir í blaðadómi árið 2010, er „lágstemmdur, laus við alla tilgerð og gáfumannsleiki“. Forvitnilegt er að velta fyrir sér hvað felist í hugtakinu „gáfumannsleikir“ en hér að neðan verður jafnframt dregið fram hvernig eitthvað sem kenna mætti við einmitt slíka leiki er hluti af sagnagerð Sigurjóns. Rétt er einnig að taka fram að ólíkt gagnrýnandanum ítvitnaða nota ég hugtakið með jákvæðum hætti.

Öðru sinni er rætt um að skáldsaga eftir Sigurjón sé „vel skrifuð, í svolítið gamaldags en vönduðum stíl“, og sjást slíkar lýsingar nokkuð oft, að Sigurjón sé vandaður stílisti en form sagna hans sé alveg laust við allt sem kenna megi við módernískar eyður og póstmóderníska leiki. Einn gagnrýnandi segir Sigurjón til dæmis „augljóslega fim[an] höfund[..}“ en einna lengst er gengið í því að hrósa honum fyrir stílfimi í dómi um hans nýjustu skáldsögu, þá sömu og hér er til umfjöllunar, Sonnettan, þegar sagt er að „helsti styrkur Sigurjóns Magnússonar sem höfundar er virðing hans fyrir mætti orðanna og vandleg meðferð hans á þeim. Hvert orð er vandlega valið og hann hefur einstakt lag á því að draga upp sterkar myndir“. Þetta er skarplega athugað. Þess má geta að skáldsögur Sigurjóns eru allar stuttar, sumar í nóvellulengd.

Mulningsvél mannkynssögunnar

Þriðja atriðið lýtur að pólitískri afstöðu Sigrjóns og verka hans.

„Þú ert ekkert hræddur við að fara á móti þessum viðteknu staðalímyndum?“, er Sigurjón spurður í blaðaviðtali og skírskotað er til efnisþáttar í nýlegri skáldsögu eftir hann sem ólíklegur er til að falla í kramið hjá vinstrisinnaðri menningarelítunni, eða svo skyldi maður ætla ef það fyrirbrigði væri einhvers staðar finnanlegt og hægt væri að láta það svara fyrir skoðanir sínar.

En ekki er að undra spurninguna. Sigurjón hefur gjarnan gengið þvert á ríkjandi frjálslynd viðhorf og lítið hirt um heilagar kýr hins rauðlitaða menningarsviðs eða umferðarmerki vinstri slagsíðunnar. Þannig gerir þriðja skáldsaga Sigurjóns, Borgir og eyðimerkur (2003), ákveðið skeið í lífshlaupi rithöfundarins Kristmanns Guðmundssonar að viðfangsefni, nánar tiltekið þegar hann stendur í málaferlum við kollega sinn, rithöfundinn Thor Vilhjálmsson. Kristmann stóð utan vinstri rithöfundaklíku síns tíma og leiða má að því líkum að það hafi ekki verið ferli hans og orðspori hér á landi til framdráttar. Í skáldverki þessu gengur vofa Kristmanns að samúð söguhöfundar sem nokkuð sjálfsögðum hlut.

Í Útlögum (2010) fjallar Sigurjón um íslenska námsmenn í Austur-Þýskalandi á sjöunda áratugnum, námsmenn sem héldu utan í krafti hugsjóna sem í framrás sögunnar eru afhjúpaðar sem innantómt prjál.

Jafnvel lengra er gengið í Endimörkum heimsins (2012), afar óvenjulegri skáldsögu í samhengi íslenskra samtímaskáldverka, en þar er síðustu dögum Romanov-keisarafjölskyldunnar gerð skil, en hún var eins og frægt er myrt í rússnesku byltingunni.

Um skírskotanir viðfangsefnis Endimarka heimsins og hvernig Sigurjón, með tíma- og landfræðiflakki verksins, tekur þátt í afar miðlægu pólitísku deilumáli, skrifaði ég þegar skáldsagan kom út:

Aftaka fjölskyldunnar var alþjóðlegt reiðarslag, grimmdarverk sem tilkynnti þeim sem heyra vildu að byltingarsinnarnir stæðu undir nafni, þeir væru einarðir þjónar nýs þjóðskipulags, svifust einskis. Í þeim skilningi var atburðurinn táknrænn, stéttaróvini númer eitt var einfaldlega stillt upp við vegg í kjallara ásamt sínu slekti og það sem í hönd fór kann að hafa verið óskemmtilegt, subbulegt, þeir sem tóku þátt urðu flestir aldrei samir, þarna voru jú líka börn, en hugmyndafræðilega skýringin, byltingarlega sögusýnin, var sú að mikilvægt skref væri með þessum hætti tekið í átt að réttlátara samfélagi, ráðstjórnarparadís Leníns. Í blóði og byssureyk var nýr veruleiki særður fram. Það er því engin tilviljun að fyrsta málsgrein bókarinnar sé „Fæðing er blóðug og kvalafull“; ætlun Sigurjóns er skýr og endurspeglast í undirtitli verksins sem er „Frásögn hugsjónarmanns“. Hér er fegurð hugsjónarinnar stillt upp andspænis veruleika ofbeldis og valdbeitingar.

Skáldverk Sigurjóns fer í raun ekkert í grafgötur með það að morðin eru túlkuð sem merki og vísir þess sem koma skyldi, strax árið 1918, í þessu tiltekna voðaverki, verða útlínur sovésku martraðarinnar greinanlegar. Þess má einnig geta í framhjáhlaupi að þarna er snert á miklu hitamáli, spurningunni um það hvenær byltingin fór út af sporinu, var það með Stalín eða var það strax með Lenín; var það sálarsjúki þjóðarmorðinginn sem skemmdi prójektið eða var svartnættið innbyggt í það frá byrjun.¹

Hugsjónir eru eitt af meginviðfangsefnum skáldverksins, og tortryggni söguhöfundar í garð þeirra er alltumlykjandi, líkt og í Útlögum. Í báðum verkunum er saga tuttugustu aldarinnar saga hugsjóna sem jafnframt eru mulningsvél alls og allra sem fyrir þeim verða; öldin er þannig einnig saga bergnuminna fórnarlamba sem greiða fyrir skammsýni sína og sjálfhverfu með hamingju sinni, geðheilsu og lífinu.

Yfirgengilegar skoðanir

Í næst nýjustu skáldsögunni, sakamálasögunni Snjór í myrkri (2014), tekur pólitísk hlið skáldverka Sigurjóns ákveðnum breytingum og verður samtímalegri. Í stað hinnar kannski eilítið þreyttu umræðu um leiðitama rithöfunda fyrir rúmri hálfri öld sem trúðu því að Eyjólfur myndi hressast og létu Stalín þannig gabba sig, er eitt helsta hitamál, og alvörumál, samtímans tekið fyrir: flóttamenn og staða þeirra. Nánar tiltekið, staða flóttafólks gagnvart og í gömlu, ríku, hvítu Evrópu.

Í áðurnefndri skáldsögu reynist eitt helsta fólið vera forvígismaður flóttamannasamtaka sem nefnast Open Borders. Aðspurður um þennan þráð í verkinu, og hvort staða flóttamanna brenni á höfundi, svarar Sigurjón: „Ég hef ekkert yfirgengilega sterkar skoðanir á þessum málaflokki. Ég fylgist hins vegar eðlilega með umræðunni og sé að þetta veldur töluverðum ágreiningi í samfélaginu, sem er kannski ekkert skrítið í ljósi þess að um 30.000 útlendingar búa nú á Íslandi.“

Að Sigurjón hafi ekki „yfirgengilega sterka skoðun“ á þessum málaflokki kann að vera rétt, enda erfitt að skilgreina hvað sé „yfirgengilega sterk“ skoðun, en sterkar eru skoðanir Sigurjóns, á því liggur enginn vafi eftir lestur Sonnettunnar, skáldsögunnar sem fylgdi í kjölfar Snjós í myrkri, en þó einkum og sér í lagi viðtölum við höfund sl. haust. Þar er flóttafólksváin sett í samhengi gilda sem höfð hafa verið í hávegum síðan í upplýsingunni, en eiga nú (hugsanlega, kannski) undir högg að sækja.

Sólsleiktir ferðalangar

Sonnettan lýsir sólarlandaferð hjóna á fimmtugs aldri til Spánar, þeirra Tomma og Selmu. Hér er ekki um þann Spán að ræða sem Íslendingar þekktu á tíma Brunaliðsins og Ladda heldur er Costa del Sol nú tiltölulega fágaður ferðamannastaður þar sem efnuð millistéttin slakar í rólegheitunum. Erfiðleikar eru í hjónabandinu, svo verulegir að það kann jafnvel að vera í hættu: „vandi þeirra varð augljós ef þau brugðu sér í göngutúr um bæinn eða settust inn á veitingahús eða bar því reyndin var sú að núorðið höfðu þau sjaldnast um neitt að tala.“ (6) Selma er lífsglöð og fögur og kann því vel þegar ókunnugir karlmenn gera sér dælt við hana, Tomma skiljanlega til mikillar armæðu.

Hjónin eru afar ólík, Tommi er yfirvegaður og tilbaka, bókhneigður mjög og menningarlega sinnaður. Eitt hans helsta gleðiefni í byrjun ferðarinnar er að hitta Englending sem hefur áhuga á Garcia Lorca („Tómas minntist samræðnanna við Matthew Wells með ánægju og hefði ekkert haft á móti því að hitta hann aftur“ (10)) og að sama skapi er honum fyrirmunað að vingast við aðra neysluglaðari og yfirborðskenndari ferðamenn sem þau hjónin umgangast í frílendinu.

Sjónræn nautn sögumanns

Í ljós kemur að Tommi er ekki aðeins áhugamaður um bókmenntir heldur hafði hann túlkun þeirra og merkingarvirkni að lifibrauði sem íslenskukennari í Menntaskólanum í Reykjavík. Hann hafði þó sagt starfi sínu lausu nokkru fyrr, gegn vilja sínum og löngunum, en til að hlýðnast samvisku sinni eftir að tekið er fram fyrir hendurnar á honum og honum bannað að kenna ljóð eftir Snorra Hjartarson, „Land, þjóð og tunga“. Ljóðinu er hafnað og það fjarlægt af námsskránni af yfirvaldi skólans. Rökstuðningurinn fyrir þessu einkennilega inngripi er að á tímum fjölmenningar og opinna landamæra, heimsþorpsins og hnattvæðingar, sé opinská þjóðernishyggja ljóðsins óviðeigandi. Úr verða blaðadeilur, Tommi, sem stendur fast á sínu, neitar að láta undan þrýstingnum og segir að lokum af sér í mótmælaskyni, er á opinberum vettvangi bendlaður við rasisma, fráleit ásökun að mati söguhöfundar en dæmigerð fyrir ofbeldi pólitískrar rétthugsunar og loðir við Tomma sama hvað tautar og raular, eins og kemur fram síðar í verkinu.

Þessi strengur virkar ekki í sögunni af því að atburðarásin er aldrei trúverðug, ekki síst í ljósi þess að sviðsetningin er MR, kannski frekar ef það hefði verið MH (en samt ekki).

En hjónabandið er mikilvægara en starfsframi innan MR og áherslan er á útlínur þess og innviði. Þótt sambandið sé á erfiðum stað er ást Tomma fölskvalaus og von hans um að laga það sem út af hefur gengið er sömuleiðis einlæg:

Í herberginu spurði hún hvort hann vildi fá sér nightcap úti á svölum eins og hann var vanur. Hún virtist leggja þetta til af hugulsemi fremur en löngun til að losna við hann meðan hún háttaði. Það gat þó verið misskilningur. Hún sat á rúmstokknum og losaði spennurnar sem héldu ljósu hárinu saman í hnakkanum; þessar hreyfingar hafði hann séð oftar en tölum yrði talið og samt ekki nærri nógu oft. Hann þreyttist aldrei á því að horfa á hana við hversdagslegar athafnir líkt og þessa. Sennilega var fátt í samlífi þeirra sem veitti honum öllu meira yndi. (25)

Hið karlmannlega sjónmál sem staðsetur konuna sem uppsprettu nautnar er auðvitað velþekkt fyrirbæri, bæði sem viðfangsefni og menningarlegur stýriþáttur, og er svo sem ekki komið áleiðis með neitt sérstaklega liprum hætti hér. Frásagnartækni sem talist getur dæmigerð fyrir Sigurjón skýtur hins vegar upp kollinum þegar skynjun og túlkun sögumanns er dregin í efa og frásögnin gerð óáreiðanleg: „Hún virtist leggja þetta til af hugulsemi fremur en löngun til að losna við hann meðan hún háttaði. Það gat þó verið misskilningur.“ Hin sérkennilegu áhrif sem Sigurjón hefur náð að skapa í gegnum sögumenn síðustu tveggja skáldsagna sinna tengjast að umtalsveðru leyti samlegðaráhrifum fjölda svona stunda í textanum, andartaka þegar blinda sögumanns er afhjúpuð og ályktanir hans og heimssýn dregnar í efa.

Villimenn við hliðin

Sá hluti frásagnarinnar er snertir á ljóði Snorra Hjartasonar og uppsögn Tomma virðist meðal annars eiga að gefa í skyn að tjáningarfrelsinu sé ógnað í vestrænum nútímasamfélögum. Það sem ógnar frelsinu er pólitísk rétthugsun vinstri menntamanna sem, nýskriðnir undan áfallinu sem hrun Sovétsins reyndist þeim, nú eða hrun Stalíns þar á undan, hafa fundið sér nýjan gullasna til að dansa í kringum, fjölmenningarsamfélagið.

Í viðtali sl. haust sagði Sigurjón:

Fjölmenningin er mjög fyrirferðarmikil í allri þjóðfélagsumræðu og við hljótum að velta því fyrir okkur hvert hún stefni, hvort hún sé ásættanleg í núverandi mynd. En margir hafa lýst efasemdum sínum um þetta, jafnvel sjálf Angela Merkel. Það er óneitanlega eitthvað mikið að þegar Evrópa stendur frammi fyrir því að trúarbrögð sem setja mark sitt á líf milljóna í álfunni þola ekki eðlilega umfjöllun án þess að menn stefni sér með því í hreinan voða.

Kemur þarna í ljós hvað það er sem knýr tortryggni Sigurjóns í garð fjölmenningarsamfélagsins, það eru múslimar, nánar tiltekið múslimar í Evrópu, nánar tiltekið öfgasinnaðir íslamistar, nánar tiltekið öfgasinnaðir íslamistar sem hóta að drepa Salman Rushdie og danska skopmyndateiknara.

Birtingarmyndir tjáningarfrelsisins eru sum sé tvenns konar hér: að kenna Snorra Hjartarson við íslenskan menntaskóla og að geta gagnrýnt eða rætt íslamstrú án þess að þurfa að óttast um líf sitt.

Eins og áður segir held ég að Snorra sé jafn óhætt í skólakerfinu á Íslandi og fólk almennt er að ræða um islam í Evrópu, enda vantar ekkert upp á umfang hatursorðræðunnar í garð islam, hvorki hér né annars staðar.

Eins og til að hnykkja á hliðstæðunum, sem þó eru kannski ekki öllum augljósar, ræðir Sigurjón í áðurnefndu viðtali hvernig áhugi hans á þessum málaflokki vaknaði:

það eru 15-20 ár síðan – þá voru bækur margra öndvegishöfunda að hverfa af leslistum þar vestra og sumir þessara höfunda höfðu fengið á sig hálfgert óorð fyrir gamaldags viðhorf til kvenna og ýmissa minnihlutahópa. En oftast var þetta ekkert annað en glórulaust rugl. Sama hefur líka gerst í Evrópu og sjálfsagt á Íslandi […]

Tommi er píslarvottur baráttunnar gegn „glórulausu rugli“ manna (og kannski ekki síst kvenna) sem vilja breyta hefðum, endurskilgreina gildismat, færa sig úr skugga fortíðar, spegla sig í eigin menningu og laga sig að þeirri staðreynd að fagurfræðileg sjónarmið og listgildi eru menningarlega mótuð fyrirbrigði og afstæð. Aðallega fólst þó „ruglið“ í því að hrófla við helgi látinna, hvítra, evrópskra karla, að því er virðist, en í þessum hluta viðtalsins gefur Sigurjón í skyn að siðmenningin hefjist og endi við skeggbroddana á þeim.

Sonnettan

Til að hnykkja á gildi yfirvegunar og djúphygli klassíkurinnar og fegurðar eilífra og sígildra staðla er skáldsögunni ljáð nafn sem vísar í eitt helsta listform endurreisnarinnar, sonnettunnar.

Nú skiptir ekki öllu máli hvort lesendur eru sammála Sigurjóni varðandi vá fjölmenningarsamfélagsins. Hitt er mikilvægara, það hvernig þessar spurningar, deilur og skoðanir birtast í textanum. Hvort boðun af einhverju tagi liti afstöðu textans, svo dæmi sé nefnt. En að undanskildum þræðinum um starfslok Tomma, nokkuð sem í raun snertir atburðarásina ekki nema að takmörkuðu leyti, er ekki fjallað um þennan málaflokk í verkinu. Pólitíska sýnin sem einkennir Endalok heimsins og Útlaga er hér að mestu fjarverandi. Og það er vel. Ég bíð ekki í það verk sem orðið hefði til úr áhyggjum Sigurjóns af íslamófasistum og innflytjendum, og ógninni sem hvítasta og einsleitasta samélagi veraldar ku stafa af þessum hópum.

Í staðinn færir höfundur lesendum sínum stutta og snarpa sögu af hjónabandi í rúst, sögu sem er miðlað í gegnum sögumann sem er blindaður af slikju skapgerðarbresta og sjálfsréttlætingarferla. Og þegar lesandi kann að halda að hann hafi reiknað söguna út, og hún sé nú kannski fremur lágstemmd og rislítil, eiga dramatísk umskipti sér stað sem umturna öllu. Í fyrstu er sem melódramatískur stormur hafi brotið sér leið inn í frásögnina, stormur sem væri þá hliðstæða þess sem kallað er volta í formgerð sonnettunnar, hvörfin í síðustu ljóðlínunum, en söguhöfundur reynist útsmognari en í fyrstu var útlit fyrir og á síðustu blaðsíðunum rennir skáldsagan í hlað við hliðina á fyrri verkum Sigurjóns, en endalokin eru farsæl í engu þeirra, þau leysa aldrei úr hnútum. Frekar er sem síðustu handtökin í að hnýta snöru séu framkvæmd á lokasíðunum, í gálganum eru sögupersónurnar og lesandinn vitanlega einnig.

Í meðförum Sigurjóns eru hvörf endalokanna uppfull af tilvistarlegri bölsýni og draga ennfremur fram það sem án efa er stóra viðfangsefnið í öllu höfundarverkinu, en það er einsemdin í neikvæðasta skilningi orðsins, ekki skapandi einsemd eða einsemd Manfreds sem í rómantískri vímu kýs hana, heldur einsemd sem helgast af vangetu og sköpulagsgöllum mannsins og merkingarleysinu sem Camus sá endurspeglast í glitrandi birtu stjarnanna á næturhimninum, í alheimi sem lætur amstur og puð mannsins sig engu varða.

Agnes Vogler bendir á að í fyrstu skáldsögu Sigurjóns, Góða nótt, Silja (1997), sé Winterreise uppáhaldsverk titilpersónunnar Silju, en þar er á ferðinni tónsetning Franz Schubert á ljóðum eftir Wilhelm Müller. Verkið hefst á tilvitnun í ljóðlínur Müllers: „Fremd bin ich eingezogen / Fremd zieh ich wieder aus“, en hendingin verður eins konar leiðarstef í skáldsögunni. Línurnar tvær eru einnig leiðarstef í gervöllu höfundarverki Sigurjóns og í þeirri áttundu og nýjustu sjáum við höfund glíma við myrkari hliðar mannlífsins, jafnvel sumar þær myrkustu, og spurninguna sem ávallt þarf að bera fram á ný, getum við sagt að í listinni og fegurðinni sé að finna mótvægi við svartnætti grimmdar, einsemdar og sorgar? Og ef ekki þar, hvar þá?

1: Umfjöllun mín um Endimörk heimsins var flutt í Víðsjá þann 18. desember 2012.

[fblike]