Gullfiskabúrið Ísland

Úlfar Þormóðsson
Draumrof
Veröld, 2016

„Þeir leita í mig, mennirnir sem voru innvígðir í gleðifélög þensluáranna. Þeir þekkja mig þaðan“, segir sögumaður Draumrofs, nýjustu skáldsögu Úlfars Þormóðssonar (48). Íslenskur samtími myndar sögusviðið og fléttunni vindur fram nokkrum árum eftir hrun, þótt söguþráðurinn sem slíkur flakki víða í tíma og sjónum sé ekki síst beint að árunum fyrir hrun, þenslutímabilinu sem vísað er til í tilvitnuninni hér að framan. Ljóst er jafnframt að sögumaður er ekki hvaða Jón sem er sem er dreginn inn af götunni; um er að ræða mann sem hinir innvígðu og innmúruðu leita til, traust merki um persónulegt mikilvægi og umsvif á fámennu sviði hinna ríku og valdamiklu. Sú er enda raunin. Miðaldra sögumaðurinn er sjálfstætt starfandi ráðgjafi og almannatengill og fyrir hrun – raunar er hrunið ávallt kallað „fallið“ hér með tilheyrandi trúarlegum skírskotunum – starfaði hann fyrir auðmenn þjóðarinnar við að „tala upp“ þjóðernishugmyndafræðina og víkingamýturnar sem bankarnir og Bessastaðir nýttu svo og héldu á lofti til að skýra undarlegan uppgang fjármálageirans. Höfundur sjálfur hefur lýst því sem svo að sögumaður hafi „unnið við að búa til hrunið“. Sögumaður er því ekki söguhetja í neinum hefðbundnum skilningi, þvert á móti, siðferðislega er hann löngu kominn út af hála ísnum og stendur undir frosnum fossi. Að fortíðin sé baggi sem hugsanlega sé best að gleyma er jafnframt leiðarstef í verkinu og tengist áðurnefndum bakgrunni sögumanns með beinum hætti.

En það er ekki bara fortíðin sem geymir beinagrindur. Eftir hrun þurfa sömu menn og settu þjóðarbúið á hliðina á aðstoð að halda við að lappa upp á orðsporið og ímyndina, skjóta sér undan ábyrgð eins og þeim er framast kostur, og þegar að því kemur reynist sögumaður þeim aftur haukur í horni; annar dagur, önnur narratífa, sama siðleysið.

Eftir hrun þurfa sömu menn og settu þjóðarbúið á hliðina á aðstoð að halda við að lappa upp á orðsporið og ímyndina, skjóta sér undan ábyrgð eins og þeim er framast kostur, og þegar að því kemur reynist sögumaður þeim aftur haukur í horni; annar dagur, önnur narratífa, sama siðleysið.

Úlfar Þormóðsson á að baki langan og skrautlegan feril, feril sem spannar nú hálfa öld. Á ýmsu hefur gengið líkt og Jórunn Sigurðardóttir bendir á í nýlegri umfjöllun um höfundinn á Rás 1. Ber þar kannski hæst hið svokallaða „Spegilsmál“ á áttunda áratugnum en í því var Úlfar m.a. sakfelldur fyrir guðlast. Jórunn hnýtir við og dregur saman: „Eftir lok Spegilsmálsins og fram eftir áttunda ártatugnum sendi Úlfar frá sér nokkrar bækur þar sem hann deildi hart á skipulag vildar í íslensku samfélagi og varð í raun nokkuð utangarðs í íslensku bókmenntalífi þótt hann héldi áfram að skrifa skáldsögur sem hann gaf flestar út sjálfur.“

Sjálfsútgáfa er ekki vænleg iðja á Íslandi en skáldsögur Úlfars um Tyrkjaránið (Hrapandi jörð, Rauð mold) lyftu honum aftur upp í hlýjan faðm „alvöru“ útgáfuforlags, Almenna bókafélagsins, og í dag er það Veröld sem gefur jaxlinn út. Enn á ný virðast það hafa verið tiltekin verk sem fleyttu honum inn fyrir forlagsdyrnar, nánar tiltekið sjálfsævisögulegu verkin Farandskuggar og Boxarinn, en báðar komu þær út á umliðnum fimm árum eða svo, og fjalla annars vegar um móður skáldsins og hins vegar um föður þess. Þriðja verkið, Uggur. Brot úr ævi, kom svo út fyrir tæpum þremur árum, og var þar sjónum beint að höfundi sjálfum.

Hvað varðar nýju bókina, Draumrof, má vitna í orð Jórunnar þess efnis að Úlfar hafi á árum áður „deil[t] hart á skipulag vildar í íslensku samfélagi“, því eitthvað svipað og samkynja er einnig í forgrunni í nýju skáldsögunni.

„hjálpaðu mér upp, mér finnst ég vera að detta“

Eins og fram hefur komið er starfsvettvangur sögumanns hrunheldur. Þá virðist hann afkastamikill í þjónustu hverrar þeirrar hugmyndafræði sem hóar í hann, og á það jafnt við málefni ofurmenna atvinnulífsins og dómskilgreindra glæpamanna. Sögumaður er kannski ekki jafn áhugasamur um vinnu sína eftir hrun og hann var á góðæristímanum, en það tengist sennilega heilsubresti frekar en því að svikamylla hafi verið afhjúpuð með hávaða. „Málstaðurinn“ var heldur aldrei drifkrafturinn, er gefið í skyn, en ekki af pólitískum ástæðum, sögumaður er einfaldlega ekki ástríðufullur maður.

Í ljósi þess að um hrunbókmennt er að ræða kann það ekki að vera tilviljun að bókin hefjist á falli

Í ljósi þess að um hrunbókmennt er að ræða kann það ekki að vera tilviljun að bókin hefjist á falli: „Ég var með fótinn á lofti, en þegar ég ætlaði að stíga í hann sýndist mér vera gat í stéttinni […] Þegar ég var að falla lyfti ég öðrum handleggnum og datt á hann.“ (7) Það er með þessum hætti sem lesandi kynnist sögumanni. Í kjölfarið lýsir hann því hvernig gamlan vin bar að í sömu mund og fallið átti sér stað, og hversu huggandi rödd hans var meðan þjáningarnar fóru um líkaman, „Ég þekkti röddina samstundis og fann alúðina í rómnum þegar þú spurðir hvernig mér liði. Ljúfmennska þín snart mig.“ (7–8) Skjótt skipast þó veður í lofti. Vinurinn sem um ræðir er rithöfundur og þegar sögumaður les nokkrum mánuðum síðar lýsingu á áðurnefndu atviki, lítt dulbúnu, í verki eftir þennan sama vin taka tvær grímur að renna á hann. Og höfundur kynnir til sögunnar hina sjálfsskoðandi vídd sem einkennir frásögn skáldverksins í heild þar sem glímt er við spurningar á borð við hvernig miðlun umbreytir hugsunum og lifuðum veruleika, hversu rásandi höfundarhugtakið er í öllum skrifum og hvaða vitsmunalegu ferli þurfi eiginlega að eiga sér stað áður en nokkur einstaklingur getur opnað fyrir ókunnugum dyrnar að huga sínum, til dæmis í formi skáldskapar.

Sjálf sjálfssagna og stafrænir stuldir

„Orð eru varasöm“ (9), segir snemma í skáldsögunni og það er nokkuð sem sögumaður tekur að upplifa með æ nærtækari hætti eftir því sem hann grennslast meira fyrir í höfundarlífi síns gamla vinar (þess sem ávarpaður er í annarri persónu, „þú“ og rennur því að nokkru leyti saman við lesanda). Í ljós kemur að meðal margra athyglisverðra hæfileika og þekkingarsviða sem sögumaður býr yfir eða hefur lagt sig eftir að læra er tölvukunnátta hálfgert sérsvið, svo mjög raunar að sjálfur kallar sögumaður sig „hacker“, tölvuþrjót, einstakling sem að heiman getur ferðast um heiminn með aðstoð koparkapla og rafmagns og brotist inn í stafræna „peningaskápa“ í einkatölvum jafnt sem opinberum kerfum. Þennan hæfileika notar sögumaður til að njósna um rithöfundinn, vininn sem aðstoðaði eftir fallið sem áður var minnst á.

Sögumaður er sennilega minnst sannfærandi „hacker“ sem sést hefur í norrænum bókmenntum síðan Stieg Larsson skapaði Lisbeth Salander

Rétt er að taka fram að allmikið er stuðst við persónufornöfn hér því engin sögupersóna, eða því sem næst, er nefnd á nafn. Varðandi áðurnefndan undirþráð bókarinnar um „tölvuhakk“ er einnig rétt að taka fram að sögumaður er sennilega minnst sannfærandi „hacker“ sem sést hefur í norrænum bókmenntum síðan Stieg Larsson skapaði Lisbeth Salander, kvenhetju „Millennium“–þríleiksins geysivinsæla. Prýðilegar sem skáldsögur Larssons eru skín í gegn í þeim öllum að þótt Lisbeth sé (eða eigi að vera) tölvuþrjótur á heimsmælikvarða er skapari hennar og höfundur, Larsson, einstaklingur sem bókstaflega virðist ekkert kunna á tölvur. Stafræn ævintýri og afrek Lisbeth eru þar af leiðandi eins fjarri raunsæi og verið væri að fjalla um galdra. Sama er uppi á teningnum hér; tölvuhakkið í Draumrofi er gangvirki plottsins nauðsynlegt en sem virknisþáttur í fléttunni ískrar bókstaflega í tölvutalinu öllu, og höfundur viriðist hvorki kunna mikið á þessi ágætu tæki né hafa á þeim áhuga.

Með því að ná tökum á heimatölvu rithöfundarins kemst sögumaður að því að „hrunsagan“ er aðeins byrjunin, skrifarinn hefur á prjónunum stórkostlegan þjófnað á sjálfi og sérteiknum sögumanns, ævihlaupi hans og persónu. Til stendur að innlima hann þvert gegn vilja og vitund inn í ævisögulega frásögn rithöfundarins og láta hann þar klæðast gervi rætins óþokka, smámennis sem ávallt hefur verið rithöfundinum eins konar orkusjúgandi mara og ógæfubölvun holdi klædd. Og hvað er þá til ráða? Valdabarátta um merkingu textans fer í hönd. Skáldsagan birtir textakafla sem eru „sjóðandi heitir“, sögumaður er nýbúinn að hnupla þeim frá rithöfundinum og svo koma útleggingar hans og athugasemdir. Furðu lítið er samt unnið með þennan þráð í verkinu. Sögumaður verður fljótlega svo fyrirferðarmikill við að lýsa eigin ævi að hlutur ritþjófsins sem fram stígur í upphafi eiginlega gleymist, sem og þessi sérkennilega iðja sögumanns að hakka sig inn í heilögustu stafrænu hýbýli síns gamla vinar.

Grætt á daginn, grillað á kvöldin

Mestu máli skiptir samt að athæfi rithöfundarins, að taka kafla og þætti úr lífi sögumanns og bjaga þá og beygja að sínum hagsmunum með tungumálið sem verkfæri kallast á við starf sögumanns árin fyrir hrun, almannatenglastarfið. Flestir kannast við að þurfa eða hafa þurft afruglara af einhverju tagi til að ná tilteknum læstum sjónvarpsútsendingum. Ef við færum þessa tækni í formi líkingarmáls inn í umræðuna um skáldsögu Úlfars má segja að sögumaður hafi verið hliðstæða tækisins sem ruglar útsendinguna í upphafi, áður en hún er send af stað, ekki „afruglarans“ á viðtökustað sem afkóðar sendinguna. Sker sögumaður sig þar frá hetjum sakamálasagna og reyfara, Philip Marlowe og félögum, því þeim má vel lýsa sem eins konar „afruglurum“. Starf sögumanns er hins vegar að bjaga, breyta og afskræma veruleikann í þágu hagsmunaaðila, hann ruglar með hlutina.

Starf sögumanns er hins vegar að bjaga, breyta og afskræma veruleikann í þágu hagsmunaaðila, hann ruglar með hlutina.

Fram kemur að sögumaður var ávallt duglegur árin fyrir hrun að flytja fé sitt til geymslu í erlendum bönkum, í stað þess að treysta ungu snillingunum sem öllu stjórnuðu heimafyrir fyrir ávöxtun þeirra. Upphafning á viðskiptatrúðum og vesalingum, boðun félagslega skaðlegrar hugmyndafræði, jafnvel blákaldar lygar, öllu svo hrint í framkvæmd og gert að „veruleika“ með skriftum og textavinnu undir ýmsum nöfnum og fyrir ólíka aðila, þetta eru póstarnir í daglegu starfi og lífi sögumanns. Í veislu tekur sögumaður til að mynda valdamikinn stjórnmálaskörung tali og áður en hann veit af er sögumaður kominn með nýtt verkefni fyrir „Flokkinn“, „hvernig gera megi fólk afhuga stjórnmálum.“ (49)

Starfsvettvangur og aðlögunarhæfni af þessu tagi gefa auðvitað í skyn djúpstæðan skort á siðferði, jafnvel siðblindu, hugarfar hvurs gangverk er græðgi. Þar hins vegar flækjast málin allnokkuð því sögumaður er ekki beinlínis andhetja, hugarklæði lesenda frá hendi höfundar eru ekki alfarið neikvæð og paþólógísk. Sögumaður er með öðrum orðum leikandi í aðdraganda hrunsins en textinn virðist síður áhugasamur um að halda á lofti ábyrgð og hlutdeild hans en að beina sjónum að grand– og andvaraleysi almennings í þessu samhengi. Þetta er vandmeðfarin pæling og Úlfari ferst ekki nægilega vel úr hendi að leysa úr þversögnum og flækjum hennar, en að því verður komið aftur hér að neðan.

Holdið er veikt

Störf sögumanns á bak við tjöldin við mótun almenningsálitsins eru ekki eini snertipunktur hans við útrásina. Eiginkona hans er hægri hönd eins bankastjórans, trygg og einbeitt í starfi sínu. Veraldleg gæði hófu jafnframt snemma innreið sína í hjónabandið og líf tvímenninganna, og auðvelt var að venjast lúxusnum kemur í ljós:

Á árunum fyrir Fallið hafði ég rífandi tekjur. Konan var hálaunamaður og flutti trúverðugleika bankans með sér heim úr vinnunni. Daglega. Okkur safnaðist fé. Og við fórum að fjárfesta í öllu mögulegu og lögðum fé í peningasjóði sem áttu að skila meiri arði en áður hafði verið markað fyrir á heimsmælikvarðanum. Og á styttri tíma. Hún sá um þetta, konan. Þáði ráð hjá sínum yfirmanni. Hún treysti honum. Ég treysti þeim, aðallega þó henni. Athugasemdalaust. (67)

Sögumaður var því beggja megin borðsins, ef svo má að orði komast, hann tók þátt í hrundansinum, hreyfði engum mótmælum við fjárfestingarstefnu eiginkonunnar og á endanum tapa hjónin vitanlega öllu, og meira en öllu. Afhroðið sem þau gjalda og hið blinda traust sem sögumaður sýnir eiginkonu sinni skýrir hugsanlega reiðilesturinn sem skýtur upp kollinum á einum stað í bókinni, reiðilestur sem er dulbúinn sem heimspekileg djúpköfun í mannlegt eðli þar sem hugmyndin um „traust“ og sú félagslega virkni sem þessari tilfinningu fylgir er harðlega gagnrýnd, ef ekki hreinlega fordæmd.

Nóg er nefnilega af gagnrýninni á íslenskt þjóðfélag fyrir og eftir hrun í þessari stuttu skáldsögu:

Flestir landsmenn [voru] hættir að velta fyrir sér hugmyndafræði flokkanna og mosi farinn að breiðast yfir hugsjónir. Þær voru ekki í tísku. Einhvers staðar hafði sú hugmynd fæðst að stela tímanum frá fólki svo því gæfist færri stundir til þess að lesa sér til og hugsa um andleg og veraldleg grundvallaratriði. Nýir og ævintýralegir tímar með fartölvum, interneti, snjallsíma og öðrum ávanabindandi tímaþjófum voru að renna upp. Unga fólkið hafði þá þegar fengið meiri áhuga á því sem tæknitólin buðu upp á en stefnum stjórnmálaflokka og massinn hætti sjálfviljugur pólitískri umræðu. Fólk varð pirrað þegar stjórnmál bárust í tal.

og

Þenslan var sumsé ofin úr tilbúnu trausti og heimasmíðarar bjartsýni. Þetta tvennt fóðraði skriðurnar fyrir Fallið. Í blindni treysti fjöldinn öllum öðrum en sjálfum sér til þess að ávaxta sitt pund án eftirlits með því hvernig farið væri að því. Eigur manna umbreyttust án þess að þeir vissu hvernig eða hvers vegna; þeir höfðu afsalað sér öllum afskiptum af þeim. Einu tíðindin sem fólki bárust voru ýkjusögur. Raup. Og fjöldinn trúði því að hér væru ofurmenni á ferð, hetjur sem hann lagði traust sitt á. Með sjónhverfingum var honum sýnt fram á að eigur hans hefðu aukist og peningar æxlast í höndum bestu fésýslumanna heimsins. Kátína ríkti og traustið óx út fyrir allan þjófabálk. Fólk eyddi því sem það átti ekki áður en yfir lauk og sýndarveröldin fell saman. Og bjartsýnisbjálfarnir sátu uppi með afleiðingar ofurtrausts og ábyrgðarleysis. (66)

Mikið veltur á því hvernig sjónarhorn sögumanns í tilvitnunum tveimur er túlkað. Rökvísi bókarinnar hrynur hraðar en Glitnir fór undir ef gert er ráð fyrir því að sögumaður og söguhöfundur séu að ganga nokkurn veginn í takt; ef kaflar sem þessir eru hins vegar lesnir írónískt verður dómurinn mildari og jafnvel má líta framhjá furðulegheitunum sem koma fram, írónían er kannski ekki vel heppnuð en hún afbyggir ekki innra samræmi frásagnarinnar.

Hugmyndafræðileg stjórntæki

Skoðum vandræðin sem rædd eru hér að ofan aðeins betur. „Einhvers staðar hafði sú hugmynd fæðst“, segir sögumaður, og bætir við að „massinn“ hafi sjálfviljugur hætt „pólitískri umræðu“, furðublönduð vandlætingin rímar illa við áðurnefnt verkefni sögumanns við að kortleggja „hvernig gera megi fólk afhuga stjórnmálum.“ Þá er ekki verið að ræða „landsmenn“ almennt þótt þeir séu kallaðir til í upphafi. Áhrif fjölmiðla– og tölvubyltingarinnar eru auðvitað óumflýjanleg en það eru engu að síður fyrst og fremst „unga fólkið“ sem ver vikum og mánuðum við spilun Grand Theft Auto 5 og Eve Online, lifir að stórum hluta í snjallsímum sínum og situr á kaffihúsum með fartölvurnar sínar, léttar sem loft, og brýtur heilann um sniðugar stöðuuppfærslur, í stað þess að grandskoða með gagnrýnum hug „stefnur stjórnmálaflokka“.

Sjálfsréttlætingarferli smámenna útrásarinnar eru ekki í eðli sínu áhugaverð, einhverju verður að bæta við söguna af enn einum Bakkabróðurnum sem villtist út úr viðskiptafræðinni inn í einhvern banka á „réttum“ tíma.

Óljóst er reyndar hverju það myndi skila því viðhorf söguhöfundar er að stefnuskrár stjórnmálaflokka séu aðeins misjafnvel vel útfærðar tilraunir til að blekkja kjósendur til fylgilags við ólíkar sérhagsmunaklíkur – gott ef sögumaður gæti ekki einmitt hafa samið eina eða tvær á sinni tíð. Af hverju „unga fólkið“ og stafrænt umhverfi þess eru sett fram sem sérstakur blóraböggull fyrir ósköpunum sem fylgdu bankabraskinu, sem og aðdraganda þess, er ráðgáta, einkum þegar helstu gerendur voru auðvitað miðaldra og gamlir karlmenn eins og sögumaður, leiðtogar kolkrabbaættarvelda ýmissa og svo steingervingar stjórnmálaelítunnar, frammámenn hinna sögulegu helmingaskipta, afdrifaríkustu efnahagslegu ákvörðunar tuttugustu aldarinnar.

Sögumaður, sem er hvorki aumkunarverður né áhugaverður, jafnvel þótt hann sé siðblindur skósveinn spillingarafla, virðist öðrum þræði líta með nostalgíu um öxl til tímans þegar farandverkamenn og gúanóstelpur sungu saman „Stál og hnífur“, stjórnmálaáhugi og afskipti alþýðunnar og hins venjulega manns, og unga fólksins, voru ekki útvötnuð af póstmódernísku skoðanaþroti og vitsmunalömun skjámenningarinnar. Ef hins vegar á að lesa tilvitnunina – og aðra áþekka kafla bókarinnar – sem íróníska afhjúpun á meinloku sögumanns, afneitun og bælingu á eigin ábyrgð, flóttatilraunum undan sektarkennd, dæmi um það hvernig allt er reynt til að flytja ábyrgðina á herðar annarra, lendir textinn í annars konar klemmu; sjálfsréttlætingarferli smámenna útrásarinnar eru ekki í eðli sínu áhugaverð, einhverju verður að bæta við söguna af enn einum Bakkabróðurnum sem villtist út úr viðskiptafræðinni inn í einhvern banka á „réttum“ tíma.

Að fóðra skriður og skapa snjóhengju

Það sem „fóðraði skriðurnar fyrir Fallið“ var það hversu auðtrúa fólk var og ábyrgðarlaust, segir sögumaður. Það var bara glaumur og gleði í gangi og fólk eyddi um efni fram: „Og bjartsýnisbjálfarnir sátu uppi með afleiðingar ofurtrausts og ábyrgðarleysis.“ Eins og Björgólfur Guðmundsson benti á var vandamálið hversu sólgnir Íslendingar voru í flatskjái, frekar en hversu sólginn hann sjálfur var í ensk fótboltalið. Það að ungar fjölskyldur hafi viljað koma þaki yfir höfuðið á sér er vitanlega óhóf engu skárra en kaup á óðalssetrum, flugvélum, og snekkjum. Punkturinn er sá að skáldsaga Úlfars skartar sögumanni sem löngum stundum útlistar söguskýringar sem ýmist eru augljósar eða einfaldlega rangar, nú eða bara banal og óáhugaverðar, og stundar í þokkabót áráttukennda, óaðlaðandi ásökunarleiki á borð við þá sem sjá má í veruleikanum á Facebook síðum fyrrum bankastjóra og í ritstjóraskrifum Morgunblaðsins daginn út og inn.

Þegar þessi ósköp víkja er það dramatíkin í lífi sögumanns sem færist í forgrunn fléttunnar, sögur af framhjáhaldi hans, afskiptaleysi í garð eiginkonu sinnar er hún fær taugaáfall og verður þunglyndissjúklingur – vandamál sem sögumaður leysir að lokum með því að reyna að myrða hana. Svo ekki sé minnst á hliðarplottið um það hvort sögumanni takist að rifja upp öryggisnúmerin á erlendu bankareikningunum, en satt best að segja liggur krísa þessi ekki mjög þungt á lesanda.

Gullfiskabúrið Ísland

Þá glímir sögumaður við alsæmersjúkdóm, minnið er farið að bregðast, eins og vísað er til hér að ofan í umræðunni um erlend bankaöryggisnúmer. Minnisleysi og minnisstol sögumanns á trúlega að spegja minnisleysi þjóðar sem fjórum árum eftir að hafa verið fórnarlamb stærsta ráns nútímalegrar hagsögu kaus ræningjana yfir sig á nýjan leik til að stjórna landinu, og byrja aftur að ræna. En ekkert af þessu leikur í höndum höfundar, allt er raunar hálf kauðslegt og sumt gengur ekki upp, annað er hulið módernískum óræðishjúp, án þess þó að hafa í kringum sig textalegan ramma sem gerir ráðgátuna aðkallandi. Stílbrögð Úlfars eru snotur og hefðu einhvern tíma verið kölluð „karlmannleg“; stuttar og „meitlaðar“ setningar, kaldhamrað tilfinningalíf. Hemingway með öðrum orðum, Hemingway athyglisbrestanna og minnisleysisins sem búa í hinu stafræna umhverfi nútímamannsins og samfélagsmiðlunum svokölluðu. Hvort skrifarinn og sögumaður séu gamlir vinir eða sami maður er spurning sem lesanda liggur ekki á að svara því svarið skiptir ekki máli fyrir merkingarvirkni textans. Enn er hrunsbókarinnar því beðið en Draumrof skipar sér því miður heldur neðarlega á gæðalista verkanna sem við nú þegar höfum eignast.

[fblike]