Þröskuldar í þjóðmálaumræðu

Við Íslendingar búum að tæplega 150 ára tjáningarfrelsishefð en í fyrstu stjórnarskrá okkar, Stjórnarskrá um hin sjerstaklegu málefni Íslands, segir í 54. gr.: „Hver maður á rjett á að láta í ljósi hugsanir sínar á prenti; þó verður hann að ábyrgjast þær fyrir dómi. Ritskoðun og aðrar tálmanir fyrir prentfrelsið má aldrei innleiða.“[1]

Í 73. gr. núgildandi stjórnarskrár með áorðnum breytingum síðast 1995 er hliðstætt ákvæð orðað svo:

Allir eru frjálsir skoðana sinna og sannfæringar.
Hver maður á rétt á að láta í ljós hugsanir sínar, en ábyrgjast verður hann þær fyrir dómi. Ritskoðun og aðrar sambærilegar tálmanir á tjáningarfrelsi má aldrei í lög leiða.
Tjáningarfrelsi má aðeins setja skorður með lögum í þágu allsherjarreglu eða öryggis ríkisins, til verndar heilsu eða siðgæði manna eða vegna réttinda eða mannorðs annarra, enda teljist þær nauðsynlegar og samrýmist lýðræðishefðum.[2]

Nú síðast má segja að tjáningarfrelsið hafi verið útvíkkað þegar bann almennra hegningarlaga við guðlasti var numið úr gildi í fyrra.[3]

Tjáningarfrelsi okkar takmarkast að lögum núorðið einkum af því að hatursumræða og -áróður eru refsiverð. Að öðru leyti afmarkast tjáningarfrelsið aðeins af siðferðilegum atriðum en í lýðræðislegu réttarríki er okkur ætlað að nýta tjáningarfrelsi okkar á ábyrgan máta; viðhafa mannasiði, virða friðhelgi og heiður einstaklinga og ræða hvert um annað af virðingu og heilindum. Á því er vissulega misbrestur ekki síst í athugasemdadálkum vefmiðla sem sýna og sanna að smekkur okkar og dómgreind eru ærið misjöfn í þessu efni.

Þrátt fyrir þetta eru ýmiss konar þröskuldar til staðar í þjóðmálaumræðunni á líðandi stundu

Þrátt fyrir þetta eru ýmiss konar þröskuldar til staðar í þjóðmálaumræðunni á líðandi stundu og mörg okkar finna þar fyrir þrengslum sem ættu að vera óþörf í nútíma samfélagi. Ég ætla að nefna hér þrjú dæmi af ólíku tagi sem ég hef rekist á á síðustu mánuðum. Öll eiga þau þó sammerkt viðleitni til að þrengja að ákveðnum sjónarmiðum í þjóðmálaumræðunni og dæma þau úr leik. Hér skal ekki haldið fram að beinlínis hafi verið saumað að tjáningarfrelsinu. Frekar mætti líta svo á að um þöggunartilburði hafi verið að ræða.

Hvernig má tjá sig um líknandi dauða?

Á síðastliðnum vetri birtu samtökin Siðmennt athyglisverða könnun á ýmsum hliðum á trú- og lífsskoðunum landsmanna. Í kjölfarið tók ég þátt í opnum umræðufundi um niðurstöðurnar. Fulltrúi Siðmenntar og ég ræddum þar helstu þætti könnunarinnar og sátum fyrir svörum.

Undir lok fundarins barst talið að síðustu spurningu könnunarinnar sem laut að afstöðu fólks til líknandi dauða. En mikill meirihluti eða um 75 % svarenda hafði látið í ljós jákvæða afstöðu til þess að þau sem haldin væru ólæknandi sjúkdómi ættu að geta með löglegu móti fengið aðstoð við að binda enda á líf sitt. Er þarna komið inn á klassíst siðferðilegt álitamál sem nefnt hefur verið ýmum nöfnum en kallast „líknandi dauði“ í könnun Siðmenntar.[4] Hið háa hlutfall jákvæðra svarenda hefur ugglaust komið mörgum á óvart.

Þegar þarna var komið sögu tók þjóðþekkur siðfræðingur umræðuna yfir — ef ekki í gíslingu — en fulltrúa Siðmenntar þótti sérfræðingurinn ætla sér full mikið forræði yfir umræðunni, m.a. hvað orð- og hugtakanotkun áhrærði. En hún gagnrýndi t.a.m. mjög orðalag spurningarinnar og taldi að nota bæri annað og harðara hugtak. Þarna gætti augljósrar tilhneigingar til að setja umræðu um þjóðfélagslegt ágreiningsmál takmörk og þá út frá sérhæfðum og akademískum siðfræðilegum sjónarmiðum.

Fulltrúi Siðmenntar brást hvatlega við og taldi sérfræðingum ekki bera sérstakt forræði yfir umræðunni. Á hinn bóginn kvað hann vissulega þörf á að ræða málið langt umfram það sem könnunin byði upp á og þá ekki síst út frá siðfræðinni. Aftur á móti taldi hann að gæta þyrfti þess mjög að trúarbrögðum væri ekki blandað inn í þá umræðu.

Þetta dæmi sýnir tvenns konar tilhneigingu til að setja samfélagslegri umræðu mörk: þá að eyrnamerkja sérstökum fræðigreinum einstök málefni sem komast á dagskrá þjóðmálaumræðunnar og svo þá tilraun að útiloka ákveðin sjónarmið — í þessu tilviki trúarleg — frá samfélagsumræðunni.

Sjálfur hafði ég litið svo á að hlutverki mínu á fundinum væri lokið. Vegna þessarar yfirlýsingar gat ég þó ekki orða bundist. Í fyrsta lagi þótti mér athyglisvert að nú væri svo komið að sérstök ástæða þætti til að útiloka trúarlega nálgun í umræðu um líf og dauða en sögulega séð hafa einmitt trúarbrögðin og í okkar heimshluta kristnin lagt hvað mest af mörkum einmitt á því sviði. Í öðru lagi gat ég ekki sætt mig við að útiloka ætti einhverja tiltekna nálgun frá umræðu um svo mikilvægt mál.

Að mínu mati fæst dýpstur skilningur, mest yfirsýn og málefnalegust niðurstaða þegar sem flest ólík sjónarmið fá að hljóma. Þannig finnst mér líklegast að við komumst að farsælustu lausninni á hinni áleitnu spurningu um líknandi dauða ef vegin eru og metin klassísk trúarleg, veraldleg, húmanísk og fag-siðfræðileg sjónarmið hvert á móti öðru auk fjölmargra sjónarmiða annarra sem ætla má að hafi nokkuð fram að færa í þessu efni.

Þetta dæmi sýnir tvenns konar tilhneigingu til að setja samfélagslegri umræðu mörk: þá að eyrnamerkja sérstökum fræðigreinum einstök málefni sem komast á dagskrá þjóðmálaumræðunnar og svo þá tilraun að útiloka ákveðin sjónarmið — í þessu tilviki trúarleg — frá samfélagsumræðunni.

Kirkjan og pólitíkin

Snemmsumars spratt upp tilfinningaþrungin umræða um táknrænt andóf við brottvísun tveggja hælisleitenda sem gripið var til innan þjóðkirkjunnar, nánar tiltekið í Laugarneskirkju í Reykjavík. Tilgangur aðgerðarinnar var að skerpa umræðu um framkvæmd íslenskra stjórnvalda á alþjóðlegum samþykktum um móttöku flóttafólks og koma á framfæri áskorun um að stjórnvöld taki efnislega afstöðu í slíkum málum, ekki síst er börn eiga í hlut.[5]

Í grein í Morgunblaðinu (6. júlí) gagnrýndi Óli Björn Kárason varaþingmaður Sjálfstæðisflokksins þjóðkirkjuna fyrir að hafa með þessu gerst virkur þátttakandi í viðkvæmu pólitísku deilumáli sem hann taldi henni sýnilega óviðkomandi. Óli Björn túlkaði aðgerðina svo að markmið hennar hafi verið að hindra lögregluna í að framfylgja lögum. Þá áleit hann að Laugarneskirkja hafi verið gerð að leiksviði pólitískra átaka með það að markmiði að gera stjórnvöld tortryggileg, grafa undan trúverðugleika lögreglunnar og byggja undir skoðanir stjórnleysingja um afnám landamæra.[6]

Hér virðist nokkuð hátt reitt til höggs miðað við það sem fram fór og að var stefnt. Það var ekki undirróðursstarfsemi né lævís tilraun til að spila á tilfinningar sem fékk kirkjufólk til að láta til skarar skríða í flóttamannamálinu sem nú um stundir er ein stærsta áskorun sem Evrópuþjóðir standa frammi fyrir. Í fornri ísraelskri, gyðinglegri og kristinni trú er rík hefð fyrir að sýna ekkjum og munaðarleysingjum miskunnsemi og ekki síst bágstöddum útlendingum gestrisni. Þrátt fyrir það hafa málsvarar bæði gyðingdóms og kristinnar kirkju því miður miklu, miklu oftar skipað sér í sveit þeirra sem vilja aðgreiningu, girðingar og lokuð landamæri. Náungakærleikur kristninnar hefur t.d. oft aðeins náð til trúsystkina meðan öðrum hefur verið mætt með tortryggni, andúð og jafnvel hatri. Nú er sá tími kominn að kærleikur okkar verður að ná til allra óháð kynferði, trúarbrögðum, skoðunum, þjóðernisuppruna, kynþætti, litarhætti, efnahag, ætterni og stöðu að öðru leyti.[7]

Til að sýna sjónarmiðum Óla Björns og annarra sem tjáðu sig á svipaðan máta sanngirni ber að viðurkenna að aðstæður voru sérstæðar. Þjóðkirkjan er ákaflega stillt, prúð og íhaldssöm stofnun sem sjaldan tekur eindregna afstöðu í samfélagsmálum og fylgir henni eftir í orði og verki. Atburðurinn í Laugarneskirkju var því fordæmalaus í samtímanum. Það sýnir þó jafnframt hve mikilvæg málefni flóttafólks eru í augum margra innan þjóðkirkjunnar. Þá beitti kirkjufólkið ekki aðeins orðum — töluðum eða rituðum — í tjáningu sinni heldur einkum táknmáli sem sótt var til miðalda. Slík innlegg eru svo sem ekki daglegt brauð í þjóðmálaumræðu hér á landi og komu því flatt upp á marga. Kirkjunni er hins vegar eiginlegt að tjá sig með táknrænu móti en sérhver guðþjónusta byggist auðvitað fyrst og fremst á táknmáli.

Auðvitað getur þjóðkirkjan ekki tekið flokkspólitíska afstöðu. … Á hinn bóginn má þjóðkirkjan aldrei hika við að taka afstöðu í málum sem varða réttlæti, mannhelgi, miskunnsemi og kærleika en á allt þetta reynir í flóttamannamálinu.

Ég ætla að bæði Óli Björn Kárason og þau sem beittu sér í Laugarneskirkju vilji að við Íslendingar sýnum sem ábyrgasta afstöðu í að létta neyð flóttafólks og hælisleitenda þótt ágreiningur sé uppi um markmið og leiðir á því sviði. Spurningarmerki virðist aftur á móti mega setja við hvort flóttamannamálið sé í raun viðkvæmt pólitískt deilumál eins og Óli Björn virðist hallast að. Vel má líta svo á að það sé þvert á móti djúprist og siðferðilegt málefni sem kirkjunni og þjónum hennar beri einmitt að beita sér í á grundvelli trúar sinnar. Þeir þurfi svo aftur á móti ekki allir að vera hjartanlega sammála um aðferðirnar sem beitt er í umræðunni. Þá má velta því fyrir sér hvort í grein Óla Björns komi ekki fram sú algenga skoðun að kirkjunni beri að vera ópólitísk. Auðvitað getur þjóðkirkjan ekki tekið flokkspólitíska afstöðu. Innan hennar er sem betur fer fólk úr öllum flokkum auk fjölmargra sem standa utan allra stjórnmálaflokka. Henni ber að rúma allt þetta fólk. Þá ber og að undirstrika að í samtímanum ber þjóðkirkjunni engin pólitísk eða samfélagsleg völd en kirkja fyrri alda var sem kunnugt er áhrifaríkur þáttur í valdatafli samfélagsins. Á hinn bóginn má þjóðkirkjan aldrei hika við að taka afstöðu í málum sem varða réttlæti, mannhelgi, miskunnsemi og kærleika en á allt þetta reynir í flóttamannamálinu.

Þess ber að geta að þrátt fyrir að hér sé látið að því liggja að hjá Óla Birni gæti algengrar tilhneigingar til að setja tjáningarfrelsi kirkjunnar skorður í pólitískum efnum eða að minnsta kosti þagga niður í henni viðurkennir hann vissulega í grein sinni að það geti verið æskilegt að prestar bendi á það sem miður fer og að það geti verið hlutverk þeirra að gagnrýna.

Akademían og samfélagsumræðan

Víkur nú sögu aftur í tímann. Síðla á liðnu ári barst Vísindavef Háskólans fyrirpurn um kirkjugrið sem hljóðaði svo: „Hvað eru kirkjugrið og hafa þau eitthvað gildi á Íslandi nú á dögum?“ Var undirrituðum falið að svara spurningunni og birtist svarið 20. nóvember 2015. Þar var gerð grein fyrir ákvæðum kristinréttar miðalda um kirkjugrið og hugsuninni á bakvið þau en jafnframt vísað til beitingar kirkjugriða við nútímaaðstæður.  Lýkur svarinu svo:

Svarandi lítur svo á að vel geti þær aðstæður komið upp í náinni framtíð á sviði innflytjendamála að forráðamönnum kirkna beri siðferðisleg skylda til að veita flóttamönnum húsaskjól og láta reyna á hvort fornar venjur um kirkjugrið geti reynst tæki til að knýja yfirvöld til að taka ábyrga, efnislega afstöðu til málefna einstakra hælisleitenda.[8]

Var í þessu efni byggt á atvikum frá nálægum löndum þegar flóttamannamál hafa komist á dagskrá þótt þá hafi jafnvel ekki verið um jafnvíðtækan vanda að etja og nú.

Eftir atvikið í Laugarneskirkju í sumar barst Vísindavefnum bréf frá starfsmanni í einu ráðuneytanna þar sem ofangreind orð voru túlkuð svo að beinlínis væri hvatt  til að forráðamenn kirkna veiti flóttamönnum húsaskjól og vernd gegn yfirvöldum. Í framhaldinu spyr embættismaðurinn hvers vegna spurningunni hafi verið beint til guðfræðings og hvort ritstjóri Vísindavefsins telji vefinn eðlilegan vettvang til að hvetja til að kirkjan veiti einstaklingum skjól gegn lögmætum aðgerðum þar til bærra yfirvalda í lýðræðisríki. Hann gefur sér (með réttu!) að svar ritstjórans við síðari spurningunni sé neikvætt og spyr því hvers vegna hann hafi þá heimilað birtingu svarsins.

Engin ástæða er til að rengja fyrirspyrjanda er hann kveðst spyrjast fyrir sem einstaklingur en ekki starfsmaður ráðuneytisins. Hann kaus þó að nota netfang ráðuneytisins til að senda bréfið og er það umhugsunarefni í sjálfu sér. Þá sá hann ástæðu til að senda skrifstofustjóra í ráðuneytinu afrit af bréfi sínu.

Vissulega var vísað til ofangreindra orða minna í umræðunni um flóttamannamálin í sumar, m.a. í grein biskups Íslands og vígslubiskupsins á Hólum í Morgunblaðinu.[9] Mér er þó kunnugt um að sú tenging var seint til komin og varð ekki upphaf þess að táknmáli kirkjugriðanna var beitt í Laugarneskirkju rúmu hálfu ári eftir að fyrrgreind „framtíðarspá“ eða –vangavelta var sett fram. Ég get því ekki gert tilkall til að vera upphafsmaður aðgerðanna!

Þetta er þó ekki mergurinn málsins heldur hitt að bréfritari túlkar orðin hér að framan sem hvatningu til að lögmætum aðgerðum yfirvalda sé veitt mótspyrna. Þetta er frjálsleg túlkun að mínu mati. Ég kannast ekki við að hafa hvatt til ólögmætra aðgerða í svari mínu á Vísindavefnum. Þar er aftur á móti bent á — og raunar varað við — að þær aðstæður kunni að koma upp hér á landi, líkt og gerst hafði í nálægum löndum, að kirkjufólk sæi það sem siðferðilega skyldu sína að beita táknmáli kirkjugriðanna til að knýja á um að yfirvöld breyti verklagi sínu og taki efnislega afstöðu til málefna einstakra hælisleitenda í ríkari mæli en gert hefur verið.

Mér finnst á hinn bóginn að ég hafi ástæðu til að sjá í fyrirspurn bréfritarans tilraun sem hugsanlega er ómeðvituð af hans hálfu til að þrengja að akademísku frelsi mínu og Vísindavefsins til að taka þátt í samfélagsumræðunni.

Nú má deila um hvort spurning um kirkjugrið séu guðfræðilegs eða fremur sagnfræðilegs eða lögfræðilegs eðlis. Þess ber þá að geta að ég er fyrst og fremst kirkjusagnfræðingur og hef auk þess fjallað um trúarbragða- og kirkjuréttarleg málefni. Það virðist því ekki út í hött hjá ritstjóra Vísindavefsins að leita til mín um svarið eða óábyrgt af mér að taka að mér að svara. Þar sem ég er þó einnig guðfræðingur hlaut þessi ákvörðun okkar þó óhjákvæmilega að hafa þær afleiðingar að í svarinu fælist einhvers konar tenging eða skírskotun til nútímaaðstæðna. Kirkjugrið eru einkum og sér í lagi fyrirbæri sem hefur merkingu í kirkjusögu miðalda. Að guðfræðilegum skilningi telst viðfangsefni aftur á móti oftast ekki hafa verið gerð full skil sé ekki gætt tengingar eða heimfærslu til samtímans.

Öll túlkum við þau áreiti sem að okkur berast. Embættismaðurinn kaus í bréfi sínu að túlka heimfærslu mína sem hvatningu til ólögmæts atferlis. Í tilfærðum orðum mínum tel ég aftur á móti aðeins vera að finna innlegg í samfélagslega umræðu.  Mér finnst á hinn bóginn að ég hafi ástæðu til að sjá í fyrirspurn bréfritarans tilraun sem hugsanlega er ómeðvituð af hans hálfu til að þrengja að akademísku frelsi mínu og Vísindavefsins til að taka þátt í samfélagsumræðunni.

Óþarfir umræðustjórar

Að mínum dómi eru dæmin sem hér hafa verið tilfærð vel til þess fallin að sýna að þrátt fyrir víðtækt tjáningarfrelsi í landinu gætir margs konar meðvitaðra og sjálfsagt líka ómeðvitaðra tilhneiginga til að hefta almenna og fjölbreytta umræðu um  samfélagsleg málefni, dæma þar einstaklinga, hópa eða stofnanir úr leik og eigna einhverjum öðrum forræði í umræðunni. Í sumum dæmunum má sjá tilkall til slíks forræðis sjálfum sér til handa. Þessi tilhneiging gerir vart við sig með ýmsu móti. Stundum kemur hún fram á skýran og ódulinn hátt eins og hjá siðfræðinginum og Siðmenntarmanninum í fyrsta dæminu eða óljósar og e.t.v. ómeðvitaðar vegna oftúlkana eða rangtúlkana á orðum eða gerðum fólks líkt og kann að vera raunin í hinum síðari.

Þetta eru skaðlegar tilhneigingar. Í lýðræðisríkjum ættu sem flest og ólíkust sjónarmið að fá að heyrast. Þannig og einungis þannig nýtist umræðan þeim sem hafa lýðræðislegt umboð til að marka stefnu og taka ákvarðanir. Okkur vantar fjölradda umræðu um sem flest mál en getum vel komist af án allra þeirra umræðustjórnenda sem hvarvetna skjóta upp kollinum og reisa þröskulda í umræðunni, drepa henni á dreif eða þagga „óæskileg“ sjónarmið.

[line]

[1] Stjórnarskrá um hin sjerstaklegu málefni Íslands. Nr. 1, 5. janúar 1874 sótt 7. ágúst 2016 af
https://www.forsaetisraduneyti.is/media/stjornarskra/1874_stjornarskra.pdf
[2] Stjórnarskrá lýðveldisins Íslands 1944 nr. 33 17. júní sótt 7. ágúst 2016 af
http://www.althingi.is/lagas/nuna/1944033.html
[3] Lög um breytingu á almennum hegningarlögum, nr. 19/1940, með síðari breytingum (guðlast) sótt 7. ágúst 2016 af http://www.althingi.is/altext/144/s/1601.html
[4] Svarendur voru 821 á aldrinum 18–75 ára. Siðmennt: Lífsskoðanir Íslendinga og trú, nóv. 2015, bls. 3, 61–63.
[5] Hjalti Hugason, „Kirkjugrið í Laugarnesi“ sótt 8. ágúst 2016 af https://hugras.is/2016/07/kirkjugrid-i-laugarnesi/
[6] Óli Björn Kárason, „Þjóðkirkja í pólitík“, Morgunblaðið 6. júlí 2016.
[7] Sbr. 65. gr. stjórnarskrárinnar.
[8] Hjalti Hugason, „Hvað eru kirkjugrið og hafa þau eitthvað gildi á Íslandi nú á dögum?“, sótt 11. ágúst 2016 af http://www.visindavefur.is/svar.php?id=71089
[9] Agnes Sigurðardóttir og Solveig Lára Guðmundsdóttir, „Kirkjan sem griðastaður“, Morgunblaðið 11. júní 2016.

[fblike]