Lesið í leirtöflur: Bókmenntaarfur Mesópótamíu

Eitt best geymda leyndarmál nútímabókmenntasögu er hinn ríki arfur sem menningarveldið Mesópótamía skildi eftir sig. Flestir hafa heyrt um afrek Babýlóníumanna í stjörnufræði og þekkja til herferða Assýringa, en sú saga er eingöngu brot af mun stærri mynd.

Saga þessarar siðmenningar nær í reynd allt aftur til ársins 3000 f.o.t, en þá reistu Súmerar sín fyrstu borgríki og rituðu hin allra fyrstu orð. Lítið er vitað um þessa ævafornu menningu, annað en það sem hefur varðveist á leirtöflum og öðrum minjum sem hafa staðist tímans tönn. Reyndar lá þessi menning í algjörri gleymsku, allt til ársins 1840, þegar fyrstu markvissu fornleifauppgreftirnir hófust á þessu svæði.

Svæðið sem um ræðir liggur milli fljótanna Tígris og Efrat og myndar því gjöfult landsvæði. Fyrstu borgirnar voru reistar á bökkum þeirra en fljótlega breiddi byggðin úr sér og þegar Persar náðu yfirhöndinni 3000 árum seinna náði Mesópótamía yfir það sem er í dag Írak, Íran og Sýrland. Gróflega upptalið skiptast valdatímabilin í Mesópótamíu á þennan veg: Súmerar – Akkadíumenn – Babýlóníumenn – Assýringar. Súmerar lögðu því grunn að þessu stórveldi og var afrekum þeirra hampað fram á síðasta dag.

Fleygrúnir eru elsta þekkta form skriftar

Súmerar eiga heiðurinn að fjölmörgum uppfinningum en ein sú byltingarkenndasta var ritlistin sjálf. Fleygrúnir eru elsta þekkta form skriftar og samanstanda af um það bil þúsund rúnum, sem byggja á atkvæðum og eru því ekki eiginlegt stafróf. Súmerar notuðu þetta kerfi í upphafi til skráningar á ýmsum varningi en ekki leið á löngu þar til þeir hófu að skrá niður goðsögur, ljóð, þulur og bókmenntir.

Í rústum Mesópótamíu hafa fundist ýmiss konar bókmenntaverk og annað sem viðkemur greininni, meðal annars bókmenntaskrár sem skjalfesta þau bókmenntaverk sem lesin voru á ákveðnu tímabili. Þar má finna ýmsa flokka og einhvers konar vísi að kennsluskrám.

Meginmunur á verkum Súmera og Akkadíumanna er útfærsla og stíll

Eiginleg bókmenntaverk Súmer eru hetju- og goðsögur, verk með sagnfræðilegan bakgrunn (konungalistar og harmsöngvar), konunglegir lofsöngvar, bókmenntaleg bréf og bænabréf, hymnar og trúarlegir söngvar, rökræður, spakmæli, vísdómsbókmenntir og ýmislegt annað.
Bókmenntaverk Akkadíumanna liggja á svipuðum slóðum. Undir verk þeirra flokkast verk Babýlóníumanna og Assýringa, þar sem þessi tvö tungumál eru ekki eiginleg tungumál heldur akkadískar mállýskur. Jafnframt byggir menning þeirra á menningu Súmera og Akkadíumanna, sem má glöggt sjá þegar bókmenntirnar eru skoðaðar. Verk þeirra eru meðal annars kviður, hymnar og bænir, harmsöngvar, ástarsöngvar og sögur, töfraþulur, bókmenntaleg bréf, vísdómsbókmenntir og útfarasöngvar.

Meginmunur á verkum Súmera og Akkadíumanna er útfærsla og stíll, þar sem bókmenntalistin þróaðist ört og eftir því sem lengra leið á urðu verkin flóknari, með áberandi stílbrögðum og myndmáli. Mörg verk Súmera, einkum goðsögurnar, bera merki munnmæla, með ríkum endurtekningum og sterkri hrynjandi. Dæmi um slíkan texta er Lofsöngur Sjúlgí, sem var samin á valdatíma konungsins Sjúlgí en hann ríkti í kringum 2029 f.o.t. Línur 1 til 6 hljóða svo:

Ég, konungurinn, var hetja þegar í móðurkviði. Ég, Sjúlgí, var fæddur til þess að verða mikilfenglegur maður. Ég er ægilegt ljón á að líta, fæddur af dreka. Ég er konungur svæðanna fjögurra. Ég er smali og hjarðmaður svarthærða fólksins. Ég er hinn virti, guð allra landa.[1]

Endurtekning textans er augljós, en hrynjandin er ekki eins augljós þegar um þýðingu er að ræða. Sé verkið skoðað á frummálinu má sjá að hver lína endar eins, óháð lengd línunnar. Me-en er máfræðilegt viðskeyti og þýðir: „ég er“. Það þjónar því bæði hlutverki endurtekningu og hrynjandi:

1     lugal-me-en šag-ta ur-saĝ-me-en
2     ^dšul-gi-me-en ba-tu-ud-de-en-na-ta nitah kalag-ga-me-en
3     piriĝ igi huš ušumgal-e tud-da-me-en
4     lugal an ub-da 4-ba-me-en
5     na-gada sipad saĝ gig-ga-me-en
6     nir-ĝal diĝir kur-kur-ra-me-en[2] 

Líkt og áður sagði þróuðust bókmenntirnar ört og fljótlega litu ýmiss konar flóknari stílbrögð dagsins ljós. Línurnar urðu lengri, myndmálið flóknara og textarnir meira unnir, svo munnmælabragurinn varð minni.

Sagan um konunginn Etana var einkum vinsæl á tímum Akkadíumanna og eru flestar varðveittar gerðir frá þeim tíma. Textinn sem hér er fer á eftir er frá tímum Forn-Babýlóníumanna, sem spannaði tímabilið frá 1900 til 1600 f.o.t.
Etana var goðsagnakenndur konungur sem átti að hafa verið fluttur til himna af risastórum erni. Sagan hefst á því að guðirnir skipuleggja heiminn og Etana er gerður að konungi. Því næst víkur sögunni að Slöngunni og Erninum, sem hafa svarið vináttueið. Örninn gengur þó á bak orða sinna og drepur afkvæmi Slöngunnar. Slangan biðlar til guðsins Sjamas, sem refsar Erninum. Etana kemur þá Erninum til bjargar og í þakklætisskyni flytur Örninn konunginn til himna.

Textabrotið sem hefur verið þýtt hér segir af því þegar Slangan biðlar til guðsins Sjamas að refsa Erninum fyrir svik hans:

11     „Ég treysti þér, ó hetjan Sjamas
12     það var ég sem gaf erninum góðvilja minn,
13     ég var full lotningar og heiðraði þig,
14     ég ól engan illvilja gagnvart þér í brjósti mínu, vinur minn.
15     En hann, hreiður hans er óhult, (þótt að) mitt sé sundrað.
16     Hreiður slöngunnar er orðið að kveini.
17     Fuglsungar hans eru heilbrigðir, á meðan ungviði mitt er orðið að engu.
18     Hann kom að ofan og át urpt[3] mína.
19     Þú, Sjamas, veist vel að hann hagaði sér með illvilja.
20     Net þitt er hið víða engi,
21     snara þín hinn fjarlægi himinn.
22     Megi örninn ekki sleppa frá neti þínu
23     sá sem hefur framið illvirki og ódæði
24     alið á illvilja gagnvart vini sínum“.[4]

Bókmenntir þessar hafa legið í gleymsku í hartnær 2000 ár en snerta samt við nútímamanninum, enda efniviðurinn sammannlegur. Þessi tvö textabrot spanna eingöngu lítinn hluta af ríkum bókmenntaarfi Mesópótamíu, en á komandi vikum munu birtast á Hugrás greinar sem kynna fleiri verk og flóknari. Þar á meðal er Gilgameskviða sem hefur vakið hvað mesta athygli á heimsvísu en engu síðri eru ljóð Enhedúönnu, fyrsta nafngreinda skáldsins; sagan Enúma Elís, sem fjallar meðal annars um uppruna mannsins; eða ýmis ástar og sorgarljóð sem lýsa tilfinningum sem brenna jafn heitt árið 2016 f.o.t líkt og þær gera nú í dag.

[Mynd ofan við grein: Innsigli, pressað í leir, sem sýnir gyðjuna Inönnu með ljón í bandi og þjón hennar Ninsjúbúr í bænastellingu. Sjá upprunasíðu myndar (ásamt innsigliskeflinu)]
[line]
[1] Þýðing greinarhöfundar úr frummáli.
[2] Black, J.A., Cunningham, G., Ebeling, J., Flückiger-Hawker, E., Robson, E., Taylor, J., and Zólyomi, G., The Electronic Text Corpus of Sumerian Literature, Oxford 1998–2006), texti númer 2.4.2.01.
[3] Þau egg sem einn fugl verpir hverju sinni.
[4] Foster, Benjamin. 2005. Before the Muses: An Anthology of Akkadian Literature. University Press of Maryland: Maryland, bls. 535-538. Þýðing greinarhöfundar.

[fblike]