[container]
Um höfundinn
Þessar skoðanakannanir birtast oft undir fyrirsögnunum „Þín skoðun“ eða „Hvað finnst þér?“ Þá er ónefndur Viðhorfahópur Capacent sem virðist sjaldnast gera annað en að mæla fylgni stjórnmálaskoðana, tekna og fylgispektar við þau fyrirtæki sem borga fyrir kannanirnar, oft með fjarstæðukenndum hætti, til dæmis þegar spurt er hversu líklegur maður sé til að mæla með tiltekinni bensínstöð við fjölskyldu og vini. Annar hver sjónvarpsþáttur hefur í eigin þágu virkjað vilja fólks til að hafa áhrif og segja sína meiningu, til dæmis með símakosningum. Á yfirborðinu er það þá þjóðin sem velur, svo dæmi sé nefnt, framlag Íslands til Eurovision, en í reynd eru það þeir sem mestum fjármunum eyða í smáskeytasendingar í þjónustunúmer viðkomandi sjónvarpsþáttar. Við viljum að mark sé á okkur tekið og afleiðingin er sú að við búum við menningu sem í hvívetna krefur okkur um afstöðu, hvetur okkur gagngert til skoðanamyndunar og gefur sterklega til kynna að það hvað þér finnst skipti máli. Annað dæmi um þetta eru athugasemdakerfi vefmiðla. Þetta er skoðanablætissamfélag og við erum alin upp í þessu frá lægsta skólastigi og alla leið upp í framhalds- og háskóla.
Orðin „þetta er bara mín skoðun“ merkja að maður verði möglunarlaust að sætta sig við að viðmælandinn hafi tiltekna skoðun, jafnvel þó að hann geti ekki rökstutt þá skoðun nema með því að hún sé skoðun, þar með sé hún heilög og óhrekjandi. Eðlilega telur fólk sig hafa rétt á sinni skoðun, það hefur algjöran rétt. Það er litið svo á í lýðræðisríkjum að engin skoðun sé svo slæm að verjandi sé að banna hana.Þar með er ég auðvitað ekki að halda því fram að það sé í sjálfu sér neikvætt að hafa skoðanir. Afleiðingin er samt sem áður sú að fólk tekur skoðunum sem sjálfsögðum hlut jafnvel þegar þær eru það ekki. Bregði nefnilega svo við að einhver verði manni ósammála má fela sig á bak við það að skoðanir manns séu skoðanir, enda séu allar skoðanir jafnréttháar (sem er vitaskuld alger þvæla). Orðin „þetta er bara mín skoðun“ merkja að maður verði möglunarlaust að sætta sig við að viðmælandinn hafi tiltekna skoðun, jafnvel þó að hann geti ekki rökstutt þá skoðun nema með því að hún sé skoðun, þar með sé hún heilög og óhrekjandi. Eðlilega telur fólk sig hafa rétt á sinni skoðun, það hefur algjöran rétt. Það er litið svo á í lýðræðisríkjum að engin skoðun sé svo slæm að verjandi sé að banna hana.
En þó að rétturinn til skoðana sé helgur þá má ekki líta svo á að skoðanirnar sjálfar séu það. Réttur fólks til að hafa skoðanir verndar það nefnilega ekki frá því að hafa skoðanir sem ekki samræmast veruleikanum, en séu allar skoðanir metnar til jafns hver við aðra hefur það ýmsar slæmar afleiðingar í för með sér. Einni þeirri saklausustu og algengustu mætti lýsa með dæmi sem ætti að vera kunnugt íslenskukennurum og snýr að greiningu á texta, einkum ljóðum. Nemandinn skilur ekki textann og skrifar það fyrsta sem honum kemur í hug á blaðið, eitthvað algjörlega galið, í þeirri trú að hann geti ekki hlotið bágt fyrir því þetta er jú „hans túlkun“. Auðvitað getur Tíminn og vatnið fjallað um sálarstríð deyjandi kúluskíts í Mývatni ef öll túlkun er talin jafngild. En þegar við stöndum frammi fyrir slíkri túlkun gefur það auga leið að ekki eru allar túlkanir jafngildar. Leigjandinn eftir Svövu Jakobsdóttur er heldur ekki nútímaendursögn á Ilionskviðu og fráleitt að halda því fram, jafnvel þótt það sé „manns eigin túlkun“ á sögunni.
Alvarlegri afleiðing er þegar skoðanahelginni slær saman við eldfim málefni. Um þessar mundir hefur innfluttur ótti við bólusetningar tekið völdin í umræðunni og allt logar stafnanna á milli. Ég las einhvers staðar að allt að 10-12% foreldra létu ekki bólusetja börn sín. Það er stundum eins og skoðanir skipti meira máli en staðreyndir. Það virðist vera einfalt mál að hafa skoðun á bólusetningum sem gengur í berhögg við staðreyndir, svo spyrja útvarpsmenn hlustendur að því „hvað þeim finnist“ um bólusetningar, eins og álit fólks á gagnsemi bólusetninga komi því nokkuð við hvort þær virki. Það er eins og að spyrja fólk hvort það trúi á sólina. Þetta er fullkomið dæmi um könnun þar sem þín skoðun skiptir í raun og veru engu máli. Um gagnsemi bólusetninga verður ekki deilt nema meðal þeirra sem neita að horfast í augu við staðreyndir.
Enn alvarlegra er þegar fólk viðrar skoðanir sem krefjast þess, sé tekið tillit til þeirra, að grundvallarmannréttindi og grunngildi samfélagsins séu endurskoðuð. Svo fyrri afstaða sé ítrekuð þá væri auðvitað fráleitt að banna fólki að hafa slíkar skoðanir. Aftur á móti verða allir líka að hafa frelsi frá hatursorðræðu og málfrelsi eins getur ekki vegið þyngra en réttur annars til friðhelgi einkalífs, trúar, kynhneigðar eða annarra persónulegra eiginleika. Það er því með ólíkindum sársaukafullt að sjá fólk viðra hatursfullar skoðanir á einstökum hópum fólks sem því finnst vera nægilega öðruvísi til að það réttlæti útskúfun þeirra úr samfélaginu, jafnvel að það réttlæti ofbeldisverk gegn þeim. Skoðanir geta verið rangar og þær geta verið fordómafullar, hatursfullar og óverjandi. Það er því engin frekari málsvörn fyrir slíkar skoðanir að þær séu „bara mín skoðun og þú verður bara að díla við það“. Þannig gengur það ekki fyrir sig.
Fólki með slíkar skoðanir virðist þó oft finnast sem gengið sé á rétt sinn til tjáningar og frelsi sitt til eigin skoðana þegar það er gagnrýnt fyrir að tjá þær. Raunar hafa stjórnmálamenn á síðustu árum í auknum mæli tekið þá málsvörn upp á arma sína að gagnrýni á orð þeirra og stjórnvaldsaðgerðir séu einelti og skerðing á tjáningarfrelsi þeirra. Það er í senn athyglisvert og alvarlegt að valdamestu aðilar ríkisins hafi svo takmarkaðan skilning á því hvernig málfrelsi virkar að þeir telja sig eiga að vera frjálsa undan gagnrýni. Að þeir sæki rökleikni sína í orðræðuskóla fólks með miður umburðarlyndar skoðanir er ekki síður merkilegt, en það hefur raunar líka komið fyrir á Íslandi að stjórnmálamenn hafa deilt slíkum skoðunum í leiðinni.
Það er ekki langt síðan fjölmiðlar kölluðu eftir „skoðunum“ almennings á því hvort rétt væri að leyfa byggingu mosku í Sogamýri. Hér er rétt að staldra við og spyrja nokkurra grundvallarspurninga: Er yfirleitt hægt að hafa skoðun á því hvort múslimum eigi að leyfast að reisa sér samkunduhús? Kannski er réttara að spyrja: Er forsvaranlegt að hafa skoðun á því? Með hvaða rökum ætti lýðræðissamfélagi að vera stætt á því að mismuna þegnum sínum á trúargrundvelli, á menningargrundvelli, á nokkrum grundvelli? Rökin hljóta alltaf að byggja á kynþáttahyggju, ótta við það sem er framandi, og ótta við breytingar. En það sem mestu skiptir hér er ekki endilega það hvernig slíkar skoðanir verða til; mér er til efs að upplýsing og menntun verði nokkru sinni svo útbreidd að hægt verði að uppræta fjandsamlegar skoðanir í garð náungans. Það sem skiptir máli er að fjölmiðlum láti sér detta það í hug að spyrja fólk hver skoðun þess er á máli sem því er ekki stætt að hafa skoðun á.
„Hvað finnst þér um að moska rísi í Reykjavík?“ er ekki spurning sem forsvaranlegt er að spyrja. Svarið felur í sér afstöðu til grundvallaratriða á við almenna jafnræðisreglu auk stjórnarskrárbundinna réttinda svo sem frelsi til trúar, trúariðkunar og friðhelgi einkalífs, almenn mannréttindi einstaklinga sem aldrei má af þeim taka. Að brjóta eða beygja þumlung af þessum grunngildum samfélagsins er að segja okkur úr lögum við allt sem Mannréttindasáttmála Sameinuðu þjóðanna er ætlað að standa vörð um. Hvernig voga fjölmiðlar sér að spyrja fólk „hvað því finnist“ um allra heilögustu réttindi sérhverrar manneskju? Með því ýta þeir undir þá hugmynd að öfgafullar skoðanir séu gildar og að taka eigi tillit til þeirra. Er rétt að gera ranghugmyndum svo hátt undir höfði að kalla þær skoðanir og leyfa álit á því sem ekki er álitamál?
Við ráðum ekki endilega við innsæið alltaf. Oft koma mál upp í fjölmiðlum, aðkallandi mál sem við erum snögg að bregðast við út frá þekkingu og fyrri reynslu og fella um dóm — í huganum. Slíkir dómar heita fordómar uns þeir eru studdir gögnum, en stundum virðast menn taka þá í misgripum fyrir skoðanir. Skoðun sem mynduð er af vanefnum er óígrunduð skoðun og slíkar skoðanir reynist oft auðvelt að hrekja. Einatt við slíkar aðstæður bregst fólk ókvæða við og ítrekar að þetta sé nú þeirra skoðun. Og samfélagið er gríðarlega duglegt að telja fólki trú um að allar skoðanir þess séu gildar og að þær skipti máli. Það hvetur fólk til að láta í ljósi afstöðu þegar það ætti kannski heldur að staldra við og játa að kannski hafi það ekki forsendur til að móta sér neina.
Get ég haft skoðun á því hvort O.J. Simpson myrti konuna sína? Í þeirri spurningu felst afstaða til þekkingar og sannleika. Augljóslega mótar skoðun mín ekki veruleikann, annað hvort er x eða ekki x. Það hvað mér finnst hefur ekki áhrif á sannleikann. Mér getur ekki bara fundist eitthvað og kallað það mína skoðun án ábyrgðar. Innsæi getur vissulega sagt okkur ýmislegt en það þýðir ekki að sjálfsagt og eðlilegt sé að viðra á því skoðun. Slík skoðun þarf að vera ígrunduð og hún þarf að byggja á gögnum. En fyrst og fremst þarf hún að vera sett fram af ábyrgð.
Er rétt að mynda sér skoðun óháð staðreyndum? Mér þætti mikils virði ef við reyndum heldur að temja okkur það viðhorf að marklausar skoðanir séu einskis virði, þar með allar álitskannanir sem biðja um álit á málum sem ekki eru álitamál, á málum sem krefjast ábyrgðar eigi maður að hafa skoðun á þeim, til dæmis á erfiðum samfélagslegum vandamálum. Þegar við stöndum frammi fyrir því að eiga að taka afstöðu í máli ættum við einmitt heldur að staldra við og velta því fyrir okkur hvort þetta sé raunverulega eitthvað sem fólk gæti eða ætti að taka afstöðu til, hvort ekki væri rétt að temja sér gagnrýnna viðhorf til viðhorfa, til þess hvenær er rétt að taka afstöðu og hvenær ekki, og hvenær skoðanir teljast ígrundaðar og hvenær ekki.
Ef okkur tekst það þá erum við á góðri braut.
Share this Post
[/container]