„Ég er sonur þinn“. Um krossfestingarmyndir Chagalls

[container]

Um höfundinn
Pétur Pétursson

Pétur Pétursson

Pétur Pétursson er prófessor við Guðfræði- og trúarbragðafræðideild Háskóla Íslands. Sjá nánar

Nú stendur yfir viðamikil yfirlitssýning á málverkum Marc Chagalls, eins af meisturum 20. aldar, í gyðinglega safninu í New York í Bandaríkjunum. Þessi sýning sem spannar yfir fjórða og fimmta áratug hefur vakið mikla athygli. Eitt af því sem mest er rætt um er hvers vegna myndir af Jesú Kristi á krossinum séu svo áberandi í verkum meistarans frá þessu tímabili og hvers vegna hann sem gyðingur hafi yfirleitt málað myndir af höfundi kristindómsins þar sem gyðingar hafna því að hann hafi verið messías og sonur Guðs, þ.e. holdtekja Guðs.

Marc Chagall (1887-1985), sem var fæddur og uppalinn í Rússlandi, var alla tíð trúr sínum gyðinglega bakgrunni, nánar tiltekið Haddish. Þótt hann tæki ekki sem fullorðinn maður þátt í reglubundnu helgihaldi í sýnagógunni, samkomuhúsi gyðinga, virðist honum aldrei hafa dottið í hug að snúast til kristinnar trúar eins og Vava seinni eiginkona hans og ýmsir vinir hans meðal listamanna. Þrátt fyrir þetta er krossfesting Jesú eitt af meginstefjunum í myndlist hans. Þetta hefur vakið undrun margra, ekki síst gyðinga, sem eiga erfitt með að skilja þetta og sérstaklega hvað Guð kristinna manna sé að gera í myndum Chagalls.

Gyðingar vilja að sjálfssögðu eigna sér þennan meistara nútímamálverksins sem á sinn snilldarlega hátt túlkaði hinn yiddíska hugsunarhátt og söguheim, sem er alþýðleg útgáfa af menningu austur-evrópskra og rússnesskra gyðinga. Alla tíð var Chagall eiginlegast að tjá sig á yiddísku og hann talaði aldrei almennilega rússnesku eða frönsku þótt hann dveldi lengstan hluta ævi sinnar í Frakklandi. Vava stóð fyrir því að lík hans var jarðsett í kristnum kirkjugarði í Frakklandi. Við þá athöfn flutti ráðherra menntamála Frakka ávarp, en í lok hennar sté fram óþekktur maður og söng óbeðinn bæn yfir látnum að hætti gyðinga (Kaddish). Ólíklegt er að Chagall hefði haft eitthvað á móti því, en hann virtist oftast hafa lítinn áhuga á hinum formlegu helgisiðum trúarbragðanna og skipti sér ekki af því þótt Vava væri skráð í Rómversk-kaþólsku kirkjuna. Þó hafði hann áður reynt að fá Virginíu ástkonu sína og barnmóður til að snúast til gyðinglegrar trúar.

Hvíta krossfestingin
Hvíta krossfestingin

Ein þekktasta mynd Chagalls, Hvíta krossfestingin, er gerð árið 1938, rétt áður en síðari heimstyrjöldin brast á. Þá höfðu nasistar í Þýskalandi undir forystu Hitlers fyrir löngu hafið ofsóknir sínar gegn gyðingum og m.a. haldið sýningu á nútímalist sem þeir töldu úrkynjaða. Þar hæddu þeir og smánuðu listamennina og eyðilögðu sum listaverkanna. Sjálfur átti Chagall verk á þessari sýningu. Sjá má af Hvítu krossfestingunni að enn var von en hún birtist í ljósgeislanum sem hinn krossfesti er í. Á þessum tíma eru nasistar að brenna synagógur og margir þýskir gyðingar eru þegar á flótta. Með þessari mynd af hinum þjáða manni sem hæddur var opinberlega sem konungur gyðinga vildi Chagall vekja hinn kristna heim til vitundar um þá helför sem hafinn var og hvað var betra til að hrófla við samvisku Evrópumanna en Kristur krossfestur? Ein helsta réttlætingin á ofsóknum gegn gyðingum í gegnum aldirnar var einmitt að þeir hefðu tekið Jesú Krist af lífi.

Chagall þekkti fyrra stríðið af eigin raun því að þá lokaðist hann inni í Rússlandi og var skráður í herinn. Eftir stríðið tók hann þátt í að móta listastefnu byltingarinnar, en sá brátt að honum var ekki vært og fór því aftur til Frakklands. Þangað hafði hann fyrst komið haustið 1910 til þess að fullnuma sig í list sinni og læra af því nýjasta sem var að gerast í París á þeim árum. Árið 1941 varð hann svo að flýja þaðan til Bandaríkjanna undan nasistum  og dvaldi þar í sjö ár. Á myndinni Hvíta krossfestingin má sá rauða herinn koma þjótandi, en þeir voru til sem vonuðu um tíma að hann myndi koma gyðingum til aðstoðar. Þegar Stalín gerði samning við Hitler í lok sumars 1939 var sú von úti.

Niðurstigningin af krossinum
Niðurstigningin af krossinum

Myndin Niðurstigningin af krossinum er máluð rétt eftir komuna til Bandaríkjanna. Hún sýnir feiginleika listamannsins við að hafa sloppið með konu sinni Bellu og dótturinni Ídu. Hann málar andlit sitt á Jesú Krist og nafn sitt setur hann á krossinn í stað INRI, Jesús frá Nasaret konungur Gyðinga. Engill er tilbúinn með litaspjald og pensla svo að listamaðurinn geti farið að vinna aftur. Undir krossinum er fólk sem býður Chagall í gervi Jesú velkominn. Hann hefur lifað krossfestinguna af.

Samsömun við Jesú

Þetta bendir til að krossfestingin hafi ekki bara verið pólitískt tákn í list Chagalls heldur hafi hann sjálfur og persónulega samsamað sig gyðingnum Jesú í lífi sínu. Sjálfur sagði Chagall að frá árinu 1910 hafi myndin af Jesú krossfestum leitað á hann í tengslum við gyðingafordóma og ofsóknir á hendur gyðingum í rússneska keisaraveldinu. Einn besti vinur hanss á fyrstu Parísarárum hans var ljóðskáldið  Blaise Cendrars, sem oft átti hugmyndir að þeim nöfnum sem  Chagall gaf verkum sínum. Eflaust hefur hann þekkt hugsanir Chagalls vel enda urðu þær honum að yrkisefni eins og sést af eftirfarandi ljóð sem hann samdi til vinar síns þar sem hann líkir honum við Krist:

Kristur
Hann er Kristur
Á krossinum í barnæskunni sinni
Hann framdi sjálfsvíg á hverjum einasta degi
Allt í einu hættir hann að mála
Hann var vakandi
En sefur nú
Hann kæfir sjálfan sig í hálsbindinu sínu
Chagall er hissa á því að hann skuli vera á lífi

Tekinn niður af krossi
Tekinn niður af krossi

Á flestum krossfestingarmyndunum er Jesús sýndur með bænasjal gyðinga um mittið. Þó er að finna eina undantekningu. Á myndinni Tekinn af krossi frá árinu 1951 er hann nakinn. Adráttaraflið sem hið „föla andlit“ Jesú Krists hafði olli Chagall svo miklu hugarangri að hann leitaði sér andlegrar leiðbeiningar sér meiri manna í trúaefnum a.m.k. tvisvar sinnum. Í fyrra skiptið leitaði hann uppi þekktasta rabbía gyðinga í Rússlandi, en fékk ekki  ákveðið svar frá honum. Í síðara skiptið ræddi hann við yfirrabbía Frakklands og skrifaði einnig Chaim Weizmann fyrsta forseta Ísraelsríkis og bað um ráð. Þá hafði hann verið beðinn um að gera glerlistaverk fyrir kristna kirkju í Frakklandi og hann hafði áhyggjur af því að það yrði lagt út á verri veg. Forsetinn var vitur og reyndur maður og hvatti Chagall til að fylgja samvisku sinni. Hann tók að sér verkefnið og síðar fleiri verk fyrir kristnar kirkjur.

Golgata
Golgata

Fyrsta myndin sem setti Chagall á kort auðugra listaverkasafnara var Golgata sem hann málaði í París árið 1912 þjáður af heimþrá. Þessi mynd er undir greinilegum áhrifum af kúbismanum sem þá var að brjóta sér leið í listaheiminum. Þar er Jesús saklaust barn sem þjáist á krossinum og undir honum eru foreldrar, sem hann síðar sagði að væru sínir eigin, nánar tiltekið allir gyðingar sem eiga börn. Gyðingar máttu þola ofsóknir í Rússlandi eins og í löndum Austur-Evrópu löngu fyrir stríð og voru m.a. sakaðir um að ræna kristnum börnum og drekka úr þeim blóðið.

Sjálfsmynd með klukku fyrir framan krossfestingu
Sjálfsmynd með klukku fyrir framan krossfestingu

Chagall missti Bellu, fyrri konu sína, á árunum í Bandaríkjunum og syrgði hana mjög en eignaðist fljótt ástkonu og barn með henni. Í þeirri sálarklemmu sem það olli honum verður hinn krossfesti honum enn og aftur yrkisefni í mynd. Á myndinni Sjálfsmynd með klukku fyrir framan krossfestingu frá árinu 1947 málar hann sjálfan sig sem rauðan asna við málaratrönurnar sem er umvafinn ástkonunni en í krossfestingarmyndinni sem er í vinnslu hallar látin kona hans í brúðarskarti sér að Jesú. Í myndinni Sál borgarinnar frá sama ári   er hann að glíma við þetta vandamál einnig. Hér er hinn kossfesti einnig nálægur og eiginkonan látna svífur niður af himni í brúðarklæðum en ástkonan er þarna á milli þeirra með son þeirra Davíð dulbúinn sem hana. Listamaðurinn er með tvö andlit, annað starir á hinn krossfesta og hitt mænir grænt á birtingu eiginkonunnar elskuðu.

Sál borgarinnar
Sál borgarinnar

Foreldrar Chagalls voru alþýðufólk sem þurftu að strita til að hafa í sig og á og þau héldu trú forfeðra sinna í heiðri. Faðir Chagalls vann á síldarmarkaði og segja má að síld hafi verið á borðum heima hjá þeim á hverjum degi. Oft má sjá síld og fisk í verkum Chagalls og er þar líklega vísun í fæðuna á borðum heima. En með það í huga hve Jesúmyndin var honum mikilvæg gæti þetta einnig verið kristsvísun. Íkonahefð austurkirkjunnar var það trúarlega myndmál sem var ríkjandi í heimabyggð Chagalls og þar snýst allt um Jesúm Krist. Þetta hefur haft áhrif á drenginn og mynd hans grafið um sig í sál hans og brotið sér leið á léreftið þegar listamaðurinn var að glíma við sjálfan sig, arfleifð sína og afstöðu til umhverfisins.

Chagall samdi sjálfur ljóð og komið hefur út ljóðabók eftir hann á rússnesku. Í einu þeirra ávarpar hann Guð og setur sig þar í spor sonarins og spyr um merkingu þjáningarinnar og köllun sína.

Til föðurins

Ég er sonur þinn, ég skríð fæddur á Jörðu.
Þú gafst mér liti í hendur, gafst mér pensil,
en hvernig ég get málað ásjónu þína veit ég ekki.
Er þetta himininn? Hvað fellur til Jarðar?
Hjarta þitt? Rústir borga? Mínir brennandi bræður?
Augun fyllast af tárum – ég fæ ei lengur séð,
hvert get ég  hlaupið, hvert get ég flogið?
Því það er jú einhver sem hefur gefið okkur lífið.
Það er jú einhver sem ákvarðaði okkur dauða.
Megi hann hjálpa mér svo að málverk mitt megi ljóma af gleði…

(Marc Chagall. Úr ljóðabókinni Engill yfir húsþökunum, Gefin út í Moskvu 1989. Íslensk þýðing: Ingibjörg Elsa Björnsdóttir)

Exodus
Exodus

Í myndinni Exodus sem gerð er á árunum 1952-1966 er ekki að sjá nein naglaför á Jesú Kristi á krossinum og geislabaugurinn lýsir upp myndina og er eins og miðja þess, þyrnikórónan farin og blóðið sést ekki. Helförinn er yfirstaðinn og það ríkir hvorki upplausn né ringulreið eins og í myndunum sem vísa til stríðsins og aðdraganda þess. Þessi krossfestingarmynd er ekki tákn dauða heldur vonar og lífs. Ferðinni er heitið til fyrirheitna landsins, Kristur rís upp úr mannfjöldanum og það er eins og hann blessi þjóð sína og þá stefnu sem hún hefur tekið, ásjóna hans lýsir yfir því og það ríkir friður. Þessi mynd sendir sterk skilaboð til áhorfenda hvort sem þeir eru gyðingar eða kristnir. Eins og kunnugt er mynda upphafsstafir leyniorða kristinna manna orðið fisk á grísku sem var lykill að samkomum þeirra þar sem þeir þurftu að fara huldu höfði. Í myndinni Kristur í klukku frá árinu 1956 bregður listamaðurinn á leik með þessi tákn og nú hefur krossfestinginn samlagast klukkunni sem er algengt tákn í myndum hans. Fiskurinn virðist eiga hlutdeild í þessu krossdrama.

Kristur í klukku
Kristur í klukku

Hasidisminn var sú stefna sem ríkti meðal gyðinga í Vitebsk, heimabæ Marc Chagalls, en hana má nefna heittrú innan gyðingdómsins. Þessi stefna einkennist af dramatískum frásögnum af leiðtogum, trúarhetjum, spámönnum, kraftaverkum og yfirnáttúrulegum fyrirbærum. Sagnahefðin er sterk og hátíðir og helgisiðir hafðir í heiðri. Chagall braut hefð gyðinga og fjölskyldu sinnar með því að leggja stund á myndlist. Sumir ættingja hans áttu erfitt með að skilja myndlistaráhugann og viðurkenndu hann ekki en það verður að teljast skiljanlegt þegar myndbann gyðinga í lögmáli Móse er haft í huga. Vegna óttans við skurðgoðadýrkun ríkir þar bann við að gera myndir og líkneski af Guði, helgum mönnum og yfirleit mönnum og dýrum, hverju nafni sem þau nefnast í lofti, á jörðu eða undir. Þetta bann stendur skýrum stöfum í Gamla testamentinu og er hluti fyrsta boðorðsins. Múslimar og kalvínskar hreyfingar innan kristindómsins hafa haldið þetta myndbann enda eru yfirleitt hvorki manna- eða dýramyndir í kirkjum þeirra, moskum og bænahúsum. Nýjar rannsóknir sýna að gyðingar fóru ekki alls staðar eftir þessu banni og þeir hafa haft ýmsar leiðir til að þróa sjónræna menningu sína, eins og kemur fram í því hvernig musteri þeirra var skreytt og samkomuhús þeirra voru útbúin. Þar koma til helgigripir og tákn og er skemmst að minnast sjálfrar sáttmálsarkarinnar sem gætt var af tveimur kerúbum eins og kveðið er á um í Annarri Mósebók (Exodus).

Helgisiðirnir og sagnirnar eru gegnsýrðar frásögnum af fólki og fyrirbærum þessa heims og annars sem mynda ríkulegan táknhheim gyðinga. Um nútíma sagnfræði og ritskýringu var ekki að ræða. Við þetta bætast svo alþýðlegar þjóðsögur og ævintýri, frásagnir af dularfullum fyrirbærum og kraftaverkum sem úir og grúir af í alþýðutrú og menningu gyðinga (Yiddish) sem Chagall ólst upp í og hafði í heiðri alla sína ævi. Í þessu sambandi má líka nefna hinn gyðinglega kabbalisma sem teygir anga sína inn í dulspeki, gnostík og gullgerðarlist.

París – suðupottur nýsköpunar fyrir fyrra stríð

Í öllu þessu lifði Chagall og hrærðist og það varð honum óþrjótandi uppspretta í myndlistarsköpun. Skortur á myndlistarhefð innan gyðingdómsins á sinn þátt í því frumlega og sérstaka myndmáli sem hann þróaði. Mystíkin og dulspekin eru líka skýring enda myndmálið þar skapandi og frjótt, náskylt draumum og goðsögnum og oft tengdara lifandi trúarlífi en niðurskrifaðir helgitextar. Þarna fann Chagall uppsprettu sköpunar sem liggur, eins og mýstíkin oft gerir, handan hins vitræna og rökræna sem bindur hefðirnar og festir táknmálið í fyrirfram gefnar skorður. Hvers konar dulspeki, guðpseki, gnóstík og alkemía var ofarlega í hugum þeirra ungu listamanna sem brutu blað í myndlist í Evrópu á fyrstu árum og áratugum 20. aldar. Skáld og listamenn frá Austur-Evrópu og Rússlandi báru með sér slíkan áhuga inn í listamannanýlendurnar í höfuðborgum Evrópu, ekki síst í París þar sem Chagall bar að garði haustið 1910, óþreyjufullur eftir því að læra og tileinka sér það nýjasta í listsköpuninni þar.

Chagall komst þar strax í kynni við áhrifamesta listgagnrýnandann í París á árunum fyrir fyrra stríð en það var ljóðskáldið og lífskúnstnerinn Guillaume Apollinaire. Hann heillaðist af hinu súrrealíska myndmáli Chagalls og kallaði það surnatúralisma, en þetta var áður en súrrealisminn kom sér upp skilgreindri stefnu. Chagall gerði einkennilegar portretmyndir af þessum nýja vini sínum og velgerðarmanni og sló í gegn með stóru (209 x 198 cm) margræðu málverki sem hann tileinkaði honum og kallaði Homage to Apollinaire. Verkið er í kúbískum stíl með hringlaga mandorlu utan um tvíkynja mannveru, Adam/Evu, sem heldur á ávexti skilningstrésins. Í þessu dularfulla verki má greina skírskotun í alkemíu (tvíkynið og ávöxtinn/viskusteininn) og kabbalisma (Adam sem hinn kosmíska frummann).

Þarna var verið að leggja grunninn að kúbismanum og Chagall kemur beint inn í þá gerjun alla og tekur þátt í þeirri tilraunastarfsemi eins og myndirnar frá þessum fyrstu Parísarárum hans bera skýran vott um. Pablo Picasso bjó þá í París og áttu leiðir þeirra eftir að liggja oft saman síðar á ævinni. Á tímabili voru þeir góðir vinir en oft var metingur á milli þeirra. Picasso hafði þegar árið 1907 brotið blað með fyrsta þekkta verkinu í kúbískum stíl, Ungfrúnum frá Avignon, þar sem hollustu við ríkjandi fagurfræði og hefðbundna þrívídd var kastað fyrir róða og fyrirbærin brotin upp og skoðuð út frá fleiri víddum og sjónarhornum. Hann vann í mörg ár náið með félaga sínum Georges Bracque og segja má að þeir hafi þróað kúbismann sem fljótt klofnaði eða fann sér ólíka farvegi í hliðarstefnur. Picasso fékk áhuga á listrænum helgigripum afrískra þjóðflokka í þessari nýsköpun sinni. Impressionisminn var einn af þeim staumum í myndlistinni sem segja má að hafi verið undanfari nýja málverksins sem varð til í París á fyrsta áratug 20. aldar. Í þessu sambandi hafði list þeirra van Goghs,  Paul Gauguin og Henri Matisse mikil áhrif.  Ein af þeim stefnum sem braut sér leið út úr þeim skóla var fauvisminn  sem vegna taumlausrar meðferðar í notkun sterkra lita og upplausn viðurkenndra forma og fyrirmynda var kenndur við villimennsku og nefndur á íslensku óargastíllinn. Kynni Chagalls af þessari stefnu skapaði honum rými til að þróa frekar sinn sérstaka stíl á forsendum óhefts ímyndunarafls og óútreiknanlegrar sköpunargleði.

Þessi tilraunastarfsemi opnaði einnig á pælingar um birtingarmyndir dulvitundarinnar sem Sigmund Freud hafði sett á dagskrá aldamótaárið með hinu mikla verki sínu um drauma og kynhvötina (libido) sem hreyfiafl sálarlífsins. Lærisveinn hans og líklegur arftaki sem leiðtogi hinnar nýju sálgreiningarstefnu, svissneski geðlæknirinn Carl Gustav Jung, þróaði hugmyndina um dulvitundina áfram og setti fram kenningu um sammannlega dulvitund þar sem forn minni og sálrænar orkustöðvar (erkitýpur) úr þróunarsögu mannkyns hafa grafið um sig og birtast í draumum og yfirskilvitlegri reynslu af ýmsu tagi. Jung leitaði í dulspeki og austræn fræði til að átta sig betur á þessum öflum og hinum nýju víddum sálarlífsins sem þessi nálgun opnaði á. Sjálfskoðun hans beindi áhuga hans að goðsögnum trúarbragða, austrænni dulspeki og helgilist svokallaðra frumstæðra þjóðflokka í Afríku og Ameríku. Jung tengdist tilraunahópi myndlistarmanna og ljóðskálda sem kenndu sig við dadaisma (óvisku) og var boðið að taka þátt í sýningu þeirra í Zurich.

Spirituality – andleg vídd óháð trúarbrögðum

Myndlistin var Chagall trúarleg köllun og hann þurfti ekki að fara í sýnagógu eða kirkju til að iðka trú sína. Stúdíóið, óháð því í hvaða landi hann bjó hverju sinni, var hans helgi- og bænastaður og Biblían uppsprettan að því ótrúlega magni myndlistar í ýmsum formum sem málverk, glerverk, leiktjöld og keramík sem frá höndum hans streymdi. Guðfræðingar eiga eftir að skoða betur framlag hans til að færa gyðinga og kristna menn nær hvor öðrum. Krossfestingarmyndir hans byggðu brú á milli þessara ólíku trúarbragða sem hafa fjandskapast í tvö þúsund ár. Myndheimur Chagalls er sjálfstætt framlag til samræðna og samskipta á milli ólíkra trúarbragða (inter-faith dialog) og um leið framlag til heimslistarinnar.

Friðarglugginn í aðalstöðvum Sameinuðu þjóðanna í New York
Friðarglugginn í aðalstöðvum Sameinuðu þjóðanna í New York

Chagall á heiðurinn að því að Jesús Kristur krossfestur er í friðarglugganum sem nú prýðir aðalstöðvar Sameinuðu þjóðanna í New York. Hann var beðinn um að gera þetta glerlistaverk og trúr sínum innra manni og skilningi á glerlistinni sem glugga milli heimanna þurfti ekki að biðja hann að láta ljósið skína í gegnum þann sem kallaður var friðarhöfðingi og frelsari heimsins. Andinn í verkum Chagalls ber vott um sérstaka handanlæga vídd (spirituality) sem er óháð stofnanalegum trúarbrögðum en gegnumsýrir með innblæstri alla sem á einhvern hátt tengjast trúarbrögðum sem byggja á Biblíunni. Ég fæ ekki betur séð en að myndlist Chagalls eigi sér einnig samsvörun í ýmsu í indverskri og kínverskri myndlist þar sem sjá má lík leikandi og létt form óháð jarðneskum takmörkunum sem eru bæði barnsleg og háþróuð í senn.

Árið 1973 var sérstök stofnun sett á laggirnar um verk Chagalls í Nice í Frakklandi. Chagall sem var með í ráðum á öllum undirbúningsstigum hennar vildi ekki hafa þetta hefðbundið safn heldur andlega stofnun og það mátti ekki heita Chagallsafnið heldur The National Museum for the Biblical Message. Við vígsluna sagði hann í ræðu sinni: „Ef til vill munu þeir af ungu kynslóðinni og jafnvel þeir eldri, sem þrá – eins og litirnir mínir og línurnar – bræðralag allra manna og kærleika, koma í þetta hús.“

 

Helstu heimildir:

  • Amishai-Maisels, Ziva, „Chagall´s White Crucifixion,“ Art Institute of Chicago Museum Studies“, Vol. 17,2 (1991), 138-153.
  • Plate, S. Brent, „Zakor. Modern Jewish Memory Built into Architecture.“  Religion, Art, and Visual Culture, New York: Palgrave Macmillan, 2002, 195-204.
  • Baal-Teshuva, J. (ritstj.), Chagall. A Retrospective. New York: Museum of Modern Art, 1995.
  • Walther, I. F. og Metsger R., Chagall, London: Taschen, 2006.
  • Wilson, Jonathan, Marc Chagall, New York: Schocken, 2007.
  • Wullschlager, J., Chagall. Love and Exile. London: Penguin, 2008.

Listi yfir myndir:

  • Hvíta krossfestingin, 1938 (155 x 140 cm)
  • Niðurstigningin af krossinum, 1941 (50 x 72 cm)
  • Tekinn af krossi, 1951 (33 x 28 cm)
  • Golgata, 1912 (174 x 191 cm)
  • Sjálfsmynd með klukku fyrir framan krossfestingu, 1947  (86 x 71 cm)
  • Sál borgarinnar, 1947 (60 x 85 cm)
  • Exodus, 1952-1966 (130 x163 cm)
  • Kristur í klukku, 1956 (24  x 21 cm)
  • Friður, 1964 (530 x 358 cm)

[/container]


Comments

One response to “„Ég er sonur þinn“. Um krossfestingarmyndir Chagalls”

  1. Pétur Pétursson Avatar
    Pétur Pétursson

    í lok greinar vil ég bæta við:
    Hér er það kabbalistinn Chagall sem talar, sá sem á hlutdeild í sköpun Guðs, er samverkamaður hans og vélar um formin, litina, frumefnin, andann og fyrirheitin. Um leið samsamast hann syninum þjáða og skuggi krossfestingarinnar eltir hann á röndum alveg frá því að hann ungur drengur upplifði gyðingaofsóknirnar á eigin skinni í Rússlandi keisarans.

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Mix Parlay


yakin jp

yakin jp

yakin jp

rtp yakinjp

yakinjp

Togel Online Resmi

terbaru pola scatter x500 gates of olympus jam hoki zeus legit

auto sultan sweet bonanza multiplier x100 modal receh maxwin

mahjong ways 2 pola wild berantai tukang ojek mega jackpot

starlight princess anti rungkad petir bintang x1000 wd pasti

stop boncos wild west gold buy spin cerdas karyawan cuan 90 juta

koi gate viral pola ikan tersembunyi pemuda desa maxwin 180 juta

aztec gems maxwin trik spin manual 5 detik jackpot 70 juta

naga emas mahjong ways 3 pola bet kecil cuan miliar

joker jewels anti zonk strategi bet minimalis menang 99 persen

sweet bonanza xmas pola scatter kombo ibu rumah tangga 200 juta

gates of gatot kaca pecah analisis jam hoki sopir taksi x500

the dog house mega jackpot pola spin turbo pelajar sma 110 juta

mahjong ways scatter kombo gila teknik wild emas 420 juta

tercepat pola putaran maut starlight princess x500 nonstop

wild west gold gacor malam ini scatter emas anti rungkad sultan

koi gate pola naga biru terbongkar rtp 98 persen anti boncos

kisah pedagang sayur maxwin 150 juta pola bet stabil aztec bonanza

mahjong ways 2 pola naga hitam viral jackpot 600 juta otomatis

petir biru x1000 meledak jam gacor terbaru gates of olympus

sweet bonanza rahasia multiplier emas waktu hoki auto sultan

starlight princess pola bet kecil wd trik bintang x200 beruntun

stop rungkad rtp live habanero terbaik pola putaran otomatis

mahjong ways 3 pola scatter hitam bocor analisis maxwin 777 juta

wild west gold jackpot miliar slow spin 3 baris emas kaya mendadak

gates of olympus pola batu petir x500 tersembunyi mahasiswa maxwin

aztec gems pola quick spin cuan 100 juta tanpa rungkad anti buntung

koi gate fenomena wild gold trik manajemen modal mini jackpot 95 juta

sweet bonanza pola permen bergaris mega jackpot jam hoki buy spin

starlight princess wild emas berantai gamer profesional cuan 170 juta

mahjong ways 2 kunci utama wd trik spin santai pegawai minimarket

bukan isapan jempol rtp live pragmatic play malam ini pola bet efektif

the dog house megaways maxwin instan sopir ojol ubah nasib

gates of olympus pola petir merah terbukti akurat jam gacor jitu

wild west gold scatter biru viral bet naik turun cuan 60 juta

sweet bonanza pola permen manis x500 anti rungkad ibu beli mobil

mahjong ways 1 rahasia kuno pola spin manual jebol jackpot

starlight princess petir bintang x100 tiap jam pola putaran cerdas

aztec bonanza cuan maksimal taruhan minimalis pekerja pabrik 280 juta

koi gate trik simbol hoki tercepat pola spin turbo 15 kali auto jackpot

klaim jackpot joker jewels malam ini trik jam hoki mahasiswa cuan x100

tukang cukur teknik spin halus mahjong ways anti boncos

terapis pijat pola bet mahjong ways mengalirkan jackpot

pilot drone atur batas rugi mahjong ways aman

arsitek metode buy free spin mahjong ways 2 stabil modal

kasir baca pola simbol mahjong ways turbo spin

resepsionis transisi spin mahjong ways 4 manual ke auto

programmer kode pola binary ritme bet mahjong ways 3

pustakawan pilih jam hoki mahjong ways royal

sales timing tarik dana mahjong ways sebelum drop

montir kapal selam batas maksimal putaran mahjong ways 1

prediksi el clasico real madrid vs barcelona taktik pesta gol

trik pola bunga liar mahjong ways 2 surabaya

bukti pola petir ungu starlight princess 1000 jackpot

rahasia tiga simbol emas gold bonanza modal kecil

gates of olympus anti buntung pola 15 spin cepat

jam gacor wild west gold palembang trik

wild emas mahjong black scatter analisis jackpot

pola scatter kombo mahjong ways 3 jaminan wd

pola lonceng emas queen of bounty taruhan receh

analisis jam hoki aztec gems deluxe bocoran

trik naikkan bet bertahap sweet bonanza perkalian x500

strategi beli fitur great rhino modal minim

analisis pola simbol merah dewa petir x1000

trik rahasia scatter hijau mahjong ways fenomena

analisa akurat rtp raja kerbau pola putaran maut

bongkar pola hoki petir merah zeus 1000

strategi pola 4 baris wild emas mahjong ways 3

pengali x250 pyramid bonanza sopir taksi kaya mendadak

analisis waktu emas the dog house megaways taruhan minimalis

strategi naikkan persentase kemenangan lucky neko anti boncos

rahasia pola bet kecil starlight princess strategi sultan

petir biru x500 gates of olympus waktu hoki anti rugi

modal minimal untung maksimal bounty gold

bocoran rtp malam ini buffalo king paling untung

bongkar pola rahasia wild bandito simbol wild liar

pola kombo liar wild west gold bet kecil

analisis waktu hoki bet receh gerbang olympus x1000

trik jitu mahjong ways pola scatter hitam anti rugi

pola multiplier sweet bonanza hadiah milyar viral

analisis jackpot gates of olympus 1000 trik spin manual

pola ikan hoki scatter hijau koi gate ibu rumah tangga kaya sekejap

rahasia anti buntung rtp live sweet bonanza trik bet kecil mega jackpot

analisis pola habanero anti rungkad tukang kebun raup ratusan juta

perkalian 1000 pegawai negeri gates of olympus trik buy spin cerdas

jebol jackpot pola scatter hitam mahjong ways 3 kemenangan 480 juta

tercepat wd strategi anti gagal mahjong ways 2 wild emas maxwin 300 juta

bocoran jam gacor starlight princess akurat perkalian bintang 500

pola 3 baris wild emas gold bonanza tukang sayur gondol 250 juta

taktik pola petir biru gates of olympus modal receh untung ribuan kali

pola scatter kombo hoki mahjong ways 2 jackpot 550 juta otomatis

strategi putaran maut 9 jitu scatter emas koi gate nembak berkali kali

rekaman jackpot terbesar sweet bonanza permen merah 100 pecah 750 juta

jam hoki gold bonanza pemain bali kantongi 999 juta wild emas ajaib

pola 7 baris wild biru mahjong ways 3 pemuda desa raup 950 juta

kemenangan spektakuler gates of olympus 1000 1 2 miliar petir hitam

pola ikan emas koi gate gacor strategi bet minimalis 350 juta

analisis kemenangan puncak starlight princess 1 miliar trik spin turbo

jam gacor wild west gold karyawan toko kantongi 600 juta putaran santai

analisis pola keberuntungan dewi fortuna 500 pebisnis bawa pulang 788 juta

kunci maxwin pola naga emas mahjong ways 1 spin lambat wild komplit

fenomena wild permata aztec viral trik jitu raih hadiah 500

analisa rtp live gatot kaca pola spin manual anti rugi

modal receh jadi bos bongkar trik buy scatter wild west gold cuan puluhan juta

rahasia pola rtp mahjong ways 3 belum bocor multiplier 300 beruntun

petir hitam 1000 meledak waktu hoki gates of olympus jam gacor akurat

pola batu petir olympus jackpot 1 5 miliar

jam hoki starlight princess cuan x500

pola lonceng emas mahjong ways 2 jackpot

strategi anti rungkad naga emas liar beli putaran

pola segitiga permata aztec modal receh

maxwin pengali x1000 sweet bonanza terbaru

waktu emas wild west gold scatter 5 baris

pola sayap kupu kupu mahjong ways 3 wd pasti

strategi bet stabil gerbang ikan koi rtp 99

pola bintang jatuh princess starlight 888 juta

trik putaran turbo permen manis cuan x500

petir biru x500 olympus waktu gacor terkini

pola sinar bulan putri bintang jackpot instan

jam keberuntungan harta karun aztec 400 juta

pola 4 simbol merah gerbang kaca terbaru

jackpot 999 juta gold bonanza spin cerdas

strategi naga hitam raja kerbau scatter wild

pola mekanik emas hoki nexus untung besar

maxwin simbol biru emas koboi liar terjitu

analisis rtp langsung jam gacor slot pragmatic

trik gol real betis hancurkan atletico madrid pemain kantongi 999 juta

starlight princess anti rungkad rtp live 98 pola gacor

aztec gems trik bet minimalis jackpot 90 juta

rahasia sultan trik spin cepat the dog house maxwin

analisis pg soft pola spin cerdas mahjong ways 3 jackpot

kisah viral karyawan toko cuan 75 juta pola habanero anti rugi

panduan rtp slot pyramid bonanza kemenangan 99 persen

power of thor megaways trik gelegar x500 pola profesional

modal receh cuan maksimal pola great rhino megaways hoki

analisis jam hoki pragmatic pola spin normal jackpot

pola scatter hitam gates of olympus viral waktu hoki zeus

rahasia tersembunyi joker jewels trik keuntungan 50 juta

bocor tuntas analisis persentase menang sweet bonanza xmas

pola rahasia mahjong ways 1 sopir ojol cuan miliaran spin otomatis

jebol jackpot ratusan juta pola scatter merah wild west gold

strategi sultan trik spin turbo gems bonanza

spin manual vs auto spin efek jackpot mahjong

peta lokasi wild mahjong ways anti boncos

pelajar drop out mahjong ways dana kuliah

pola turbo spin mahjong ways mirip resep rahasia

analisa kualitas server mahjong peluang maxwin

filosofi mahjong ways pelajaran ambil risiko bisnis

panduan anti kalah reset modal mahjong ways

trik pancingan multiplier emas mahjong free spin

petani sukses mahjong ways penghasilan sampingan 180 juta

membaca ritme jarak buy spin strategi cooldown mahjong

Hat-trick Gelandang Bayangan Manchester United menegaskan dominasi tim asuhan Ten Hag, tampil konsisten layaknya pola spin stabil di dunia permainan digital modern. Drama Villa Park menghadirkan kejutan besar, ketika Ollie Watkins menjadi mimpi buruk Erling Haaland seperti pola scatter tak terduga yang muncul di waktu krusial. Tottenham Tanpa Ampun lewat duet Richarlison dan Son Heung-Min, mengingatkan kita pada kecepatan spin turbo yang tak memberi ruang lawan. Gabriel Jesus Menyelamatkan Arsenal dengan satu peluang berharga — mirip satu spin keberuntungan yang menentukan hasil besar di penghujung permainan. Brentford Bikin Kejutan Lagi kala Wissa dan Mbeumo tampil tajam, mencerminkan pola wild beruntun yang membalikkan keadaan. El Clásico Gacor jadi bukti Real Madrid masih punya pola kemenangan seperti scatter hitam yang muncul berturut-turut. Spin Turbo Liga Inggris memperlihatkan performa Villa, MU, dan Brentford yang serempak meraih hasil maksimal dengan gaya spin cepat presisi. Pola Serangan Spin Cepat jadi kunci sukses Tottenham dan Villarreal dalam meraih kemenangan penuh waktu. Bonus Round Maut antara Brentford vs Liverpool menghadirkan lima gol spektakuler, sementara MU tampil efisien layaknya pola bonus aktif. Payline Semakin Hot menggambarkan kemenangan tipis Arsenal dan Villa yang datang di detik akhir seperti scatter terakhir penentu hasil. Marcus Rashford Kembali Gacor membawa Manchester United ke jalur kemenangan, tampil konsisten layaknya pola spin berirama di dunia permainan digital. Unai Emery Tertawa Puas usai Aston Villa kembali buktikan kekuatan di kandang, seperti pola scatter tersembunyi yang muncul di waktu tak terduga. Real Madrid Balas Dendam berkat kombinasi Bellingham dan Vinícius Jr, menjalankan ritme seperti pola spin presisi dalam permainan penuh strategi. Mbappé vs Lewandowski jadi duel dua bintang besar yang membakar El Clásico, menggambarkan benturan dua scatter premium di layar kemenangan. Arda Guler Curi Perhatian dengan peran brilian di laga Madrid kontra Barça, ibarat menemukan wild tersembunyi dalam permainan slot berstrategi tinggi. Gacor atau Boncos jadi refleksi performa tim besar; City tersandung, Madrid tetap solid seperti pemain yang paham kapan berhenti spin tinggi. Free Spin Gol menggambarkan keberuntungan Tottenham dan Celta Vigo yang memanfaatkan setiap peluang seperti bonus free spin di akhir sesi. Hasil Liga Akhir Pekan menghadirkan drama tiga poin, serasa berburu scatter hitam di permainan penuh ketegangan. Bagaikan Pola Mahjong Ways jadi analogi sempurna untuk kemenangan Brentford dan Villarreal yang tampil spin turbo konsisten. Hat-trick Gelandang Bayangan mengingatkan bagaimana Manchester United bermain dengan pola RTP presisi seperti spin kemenangan terencana. Aksi Pedri Tak Cukup jadi kisah pahit bagi Barcelona, kalah lagi dari Madrid layaknya pemain kehilangan pola spin terakhir di ujung permainan. Villarreal Bangkit berkat dua gol Gerard Moreno, membungkam Valencia dengan ritme serangan seperti spin stabil yang terus berpihak pada pemain sabar. Celta Vigo Bikin Gila Publik setelah Aspas mencetak gol menit akhir, simbol dari scatter kemenangan yang muncul di waktu tak terduga. Gol Aspas di Menit 90+2 menegaskan semangat juang Celta Vigo, seperti pemain yang menemukan wild terakhir untuk menutup sesi permainan dengan gemilang. Real Madrid Comeback Elegan di tangan Bellingham, menunjukkan ketenangan ala pemain slot yang membaca pola scatter beruntun dengan akurat. Drama Villa Park memperlihatkan ketangguhan Ollie Watkins menjebol pertahanan City, seolah memecah RTP tersembunyi di saat genting. Tottenham Tanpa Ampun lewat Richarlison, pesta gol 3-0 atas Everton seperti memicu scatter beruntun di layar kemenangan. Gabriel Jesus Selamatkan Arsenal lewat satu peluang emas, ibarat satu spin presisi yang mengubah nasib di detik terakhir permainan. Brentford Kejutkan Liverpool dengan aksi Wissa dan Mbeumo, menciptakan momentum gacor yang sulit ditebak di antara dua sistem permainan. Tottenham Nyalain Spin Turbo saat Richarlison dan Son Heung-Min tembus pertahanan Everton, layaknya spin turbo yang berpihak penuh pada pemain berani. Liverpool Kehilangan Fokus saat lini belakang rapuh diterpa tekanan Brentford, seolah kehilangan pola spin bertahan di fase akhir pertandingan. Gaya Tottenham Postecoglou kian melejit; Richarlison tampil tajam bak pemain yang menemukan pola scatter stabil di setiap peluang. Aston Villa Tak Main-Main saat Watkins dan Douglas Luiz tampil efektif, jalankan strategi seperti spin terukur yang berbuah jackpot kemenangan. Manchester United Temukan Ritme berkat duet Rashford-Fernandes yang sinkron seperti spin sinkronisasi dalam mesin kemenangan. Arsenal Tipis Tapi Pasti ketika Arteta menjaga ritme permainan, memanfaatkan peluang tunggal layaknya satu spin keberuntungan yang menentukan hasil. Arsenal Menang Tipis dengan pola permainan stabil, menyerupai spin manual yang sabar hingga wild beruntun muncul di detik akhir. Aston Villa Aktifkan Scatter Hitam lewat Watkins yang mengguncang City, seolah membuka mode RTP tinggi di tengah tekanan besar. Brentford Patahkan Pola Liverpool dengan permainan cepat ala turbo spin Wissa dan Mbeumo yang membuat pertahanan The Reds panik. Manchester United Mode Auto Spin menampilkan Rashford dan Fernandes yang menyerang tanpa jeda, seperti auto spin yang tak berhenti hingga hasil keluar. El Clásico Penuh Wild menghadirkan Bellingham dan Vinícius Jr yang membongkar pertahanan Barcelona, bak wild pattern muncul di spin terakhir. Madrid Menang, Barcelona Goyang menggambarkan ketegangan El Clásico, ketika Xavi harus mencari pola kemenangan baru setelah kehilangan momentum di Bernabéu. Haaland Macet Total di Villa Park membuat Guardiola mengakui ada masalah di lini depan, ibarat scatter gagal aktif di tengah pola sempurna. Richarlison Cetak Gol Spesial di Goodison Park, membawa Tottenham ke puncak momentum seperti spin beruntun yang terus menghasilkan nilai. Vinícius Jr Berulah Lagi dengan selebrasi kontroversial, namun tetap menjadi simbol wild bebas yang tak bisa dikendalikan pertahanan Barcelona. Liverpool Masih Rapuh Tanpa Salah setelah Brentford membongkar lini belakang mereka, menyoroti lemahnya pola bertahan dalam permainan tinggi tekanan. Celta Vigo Comeback Edan berkat gol Aspas di menit akhir, menciptakan scatter tanpa henti yang ubah hasil laga jadi kemenangan mendebarkan. Gerard Moreno Nyalain Turbo Mode saat Villarreal tekan Valencia, bermain cepat dan konsisten seperti wild tiap spin dalam permainan terukur. Tottenham Tampil Disiplin lewat Richarlison yang menjalankan pola permainan presisi, bak pemain mengatur spin ritmis dengan sabar. Arsenal Menang dengan Efisiensi berkat gol tunggal Gabriel Jesus, mencerminkan satu spin tepat yang mengunci hasil pertandingan. Aston Villa Cerminkan Strategi Wild Tersembunyi di bawah arahan Emery, menumbangkan City dengan pola tersembunyi yang tak terbaca. Celta Vigo Tegas Banget menunjukkan mental juara sejati, Osasuna sempat unggul tapi Aspas balikkan keadaan dengan pola spin berani di menit akhir. Villarreal Menang Taktis berkat performa matang Gerard Moreno, yang kembali tajam seperti menemukan wild pattern setelah masa cedera panjang. MU Menari di Old Trafford lewat aksi Rashford yang tampil gemilang, layaknya spin sempurna yang jatuh di garis kemenangan. Ancelotti Senyum Lebar setelah Madrid kalahkan Barça dengan kelas, menjaga mental tim seperti pemain yang tahu kapan hentikan auto spin. Premier League Mendidih saat Aston Villa, Brentford, dan Tottenham jadi pencuri sorotan, seolah tiga scatter aktif di satu layar kemenangan. Brentford dan Liverpool sajikan duel penuh tekanan, tapi pola serangan cepat tuan rumah jadi wild card penentu kemenangan akhir. Manchester United Bangkit dengan pola serangan terstruktur; Rashford dan Fernandes jalankan spin ritmis yang mematikan pertahanan lawan. El Clásico di Bernabéu memperlihatkan Real Madrid dengan stabilitas mental tinggi, sementara Bellingham jadi simbol pola konsisten di tengah tekanan. Celta Vigo Tekanan Akhir menjadi bukti bahwa scatter momentum bisa muncul dari ketekunan dan keyakinan sampai peluit terakhir. Villarreal Menang Taktis di Mestalla lewat strategi seimbang Gerard Moreno, menampilkan spin terukur antara serangan cepat dan efisiensi. Pesilat Mojokerto Raih 78 Juta dari God of Fortune CQ9
Magic Lamp Spade Gaming Raih 190 Juta dalam Semalam
Justice League Playtech Fitur Hidden Combo dan Mode Heroic Bonus
Playboy Gold Microgaming dan Konsep Probabilitas Pemain Rasional
Moon Princess 1000 Playn Go Sistem Multiplier Dinamis
Pekerja Bengkel Surabaya Menang 62 Juta dari Hot Hot Fruit Habanero
Mahasiswa Yogyakarta Uji Keberanian di Zeus Howling Thunder CQ9
Tukang Ojek Jakarta God of Fortune CQ9 Bayar Utang Pinjol
Kunci Rahasia Magic Lamp Spade Gaming Menang 77 Juta
Analisis Ritme Liar Wild Safari Joker Gaming dan Simbol Singa Emas Kenapa The Dog House Megaways Pragmatic Play Tiba Tiba Viral Lagi Kisah Ibu Rumah Tangga di Bekasi Mengguncang RTP
Psikologi Warna di Candy Bonanza PG Soft Benarkah Kombinasi Merah dan Kuning Pemicu Cluster Win Terbesar
Mitos vs Fakta Justice League Playtech Karyawan IT di Bandung Bukukan Kemenangan 122 5 Juta di Tengah Jam Kerja
Trik Skip Intro di Playboy Gold Microgaming Pegawai Bank di Medan Raih 88 Juta Saat Server Ganti Jam
Moon Princess 1000 Cetak Sejarah Baru Mahasiswa di Surabaya Tembus 95 Juta Berkat Ritual Ganti Jaringan 4G
Pola Triple Hot Hot Hot Fruit Habanero Eksperimen Penjaga Warung di Bogor Berakhir 112 Juta Tanpa Turbo Mode
Apakah Zeus Howling Thunder CQ9 Punya Jam Terlarang Pengakuan Streamer Tentang Waktu Delay Terbaik
5 Pola Efisien Bermain Wild Safari Joker Gaming agar Spin Tetap Konsisten Tanpa Harus Over Budget
The Dog House Megaways Pragmatic Play Strategi Ritme Pola Spin dan Momentum Waktu yang Tepat Bisa Bikin Wild Jatuh Beruntun
Candy Bonanza PG Soft Sembunyikan Mekanik Rahasia Analisis Pola Scatter yang Ternyata Bisa Diatur dengan Timing