Um gæskuna

Fyrir margt löngu birti ég hér á Hugrás litla hugleiðingu um illskuna undir því yfirvarpi að guðfræðin fjallaði um allt milli himins og jarðar — þar á meðal gott og illt. Í huga mínum hefur þessi pistill lengi kallað á framhald sitt: hugleiðinu um gæskuna eða hið góða. Framkvæmdin hefur þó látið á sér standa. Nú loks þegar til kastanna kemur verður mér líka ljóst að ég á erfitt að fjalla um hið góða í sjálfu sér. Það virðist aðeins koma í ljós í samanburði við hið illa. Spyrja má hvort gæskan hafi ekkert eigið gildi — ef ekki almennt þá a.m.k. í mínum huga!

Er illskan áhugaverðari en gæskan?

Stafar skortur á andagift í umhugsun minni um hið góða af því að illskan sé í eðli sínu áhugaverðari en gæskan? Er illskan torráðnari, dulræðari, leyndardómsfyllri, meira laðandi og lokkandi en gæskan? Til er nokkuð sem kallast mysterium tremendum eða leyndardómur sem ógnar. Slíkur leyndardómur umlykur illskuna og er andstæða mysterium fascinosum, leyndardómsins sem heillar.  Fylgir meiri spenna leyndardóminum sem ógnar en hinum sem heillar?

Einnig má spyrja hvort búið sé að gelda gæskuna. Þá á ég við hvort hún hafi verið tamin, sveigð og beygð eftir siðrænum mælikvörðum. Höfum við „móralíserað“ gæskuna? Beinist allt uppeldi okkar og félagsmótun að því að gera okkur „góð“, siðferðilega ábyrga þjóðfélagsþegna? Er gæskan orðin að uppeldismarkmiði siðmenntaðra þjóða? Þar með væri hún dæmd úr leik. Hún verður þá aldrei eins lokkandi og hið illa. — Tabúin lokka og laða en ekki hitt sem má eða á að gera.

Svo kann að vera að ekki sé til neitt algilt svar við spurningunni hvers vegna mér reynist torveldara að festa á blað hugleiðingar um gæskuna en þanka mína um illskuna. Ég kann einfaldlega prívat og persónulega að dragast fremur að illskunni en gæskunni. Þar fyrir þarf ég ekki að vera vondur skipti það nú einhverju máli.

Hver er góður/góð?

Ímyndir eða persónugervingar skipta máli til að setja ásjónu og sköpulag jafnvel á huglægustu fyrirbæri. Því er gott að spyrja: Hver er góð eða góður? Hver er til þess falin/fallinn að ljá gæskuni mynd sína?

Guðfræðingur hlýtur fyrst að spyrja: Er Guð góður? Hugsanlega kann það að hljóma guðlasti líkast í huga einhvers að halda því fram að svo sé ekki. Mörgum finnst þó hugmyndin um „algóðan“ Guð stangast á við mörg frásagnarbrot sem við þekkjum úr stórsögu Biblíunnar og þá þurfum við ekki að binda okkur við Gamla testamentið eitt og sér. Sannleikurinn er sá að leyndardómi Guðs er best lýst með orðunum mysterium tremendum et fascinosum en með því er átt við leyndardóm sem í senn ógnar og laðar; er hræðilegur en jafnframt líknandi, skelfir um leið og hann huggar. Þetta vekur spurningar um hvort í Guð búi í senn ljós og myrkur eða í það minnsta laðandi og hræðandi hlið. — Er Guð bæði vondur og góður mælt á mannlegan mælikvarða? Sé Guð almáttugur og standi hann að baki öllu sem varð, er og verður hljótum við að minnsta kosti að gera ráð fyrir að við séum ekki dómbær á hvað sé gott og illt, hvað sé okkur og heiminum fyrir bestu, hvað gæskan í sinni hreinustu mynd sé.

Eins má spyrja hvort Jesús Kristur hafi verið góður. Við sem á hann trúum lítum til hans sem afdráttarlausustu sönnunina fyrir elsku Guðs til heimsins. Séu frásagnir guðspjallanna og tilvitnanir þeirra í orð Krists lesnar ofan í kjölinn verða fyrir mörg dæmi sem vekja efasemdir um að honum sé best lýst sem „góðum“ náunga. Til þess var réttlætiskenndin of sterk, kröfurnar of altækar, boðskapurinn of róttækur, storkunin of yfirgengileg þegar honum laust saman við fulltrúa hefðarfestu og löghlýðni. Sú tilfinning verður ágeng að það hafi verið allt annað en auðvelt að vera í lærisveinahópunum áður en hreyfingin í kringum Krist varð að stofnun, kristnin að kirkju.

Enn má spyrja hvort til dæmis móðir Teresa hafi verið góð. Hún þróaði nunnureglu sína til róttækrar sjálfsafneitunar og þjónustu meðal hinna bágstöddustu á Indlandi. Auðvitað dáumst við af fórnfýsi hennar og kærleika en getur verið að við skynjum einnig í henni friðþægingu fyrir okkur? Sjáum við hana sem eina af líknandi höndum Vestursins í Austrinu?

Móðir Teresa er hér nefnd sem dæmi um hina mörgu dýrlinga kaþólsku kirkjunnar, karla og konur sem tekin hafa verið í tölu heilgara oft fljótt eftir dauðann vegna kærleiksríks lífs eða mikillar sjálfsafneitunar. Séu lífssögur þessa fólks lesnar af gagnrýni kemur oftar en ekki í ljós að dýrlingarnir áttu sér skuggahliðar engu síður en við hin. Á bak við gæsku leyndist stundum valdaþorsti, hroki að baki auðmýktar, sjálfsupphafning að baki fórnfýsi. — Hér skal því alls ekki haldið fram að þetta hafi verið skapgerðargallar í fari móður Teresu. Aðeins er átt við trúarhetjur og hugsjónafólk almennt og yfirleitt bæði fyrr og síðar.

Staðalmyndir gæsku og illsku

Öll erum við meðvituð um veikleika staðalmynda sem meðal annars er bent á í málshættinum: „Oft er flagð undir fögru skinni“. Sú vitneskja ristir þó ekki ætíð djúpt enda er gert út á staðlaðar hugmyndir til dæmis í afþreyingariðnaðinum. Oftar en ekki er hinn góði ljós yfirlitum, í góðu formi, vel út lítandi, fínn til fara og vel settur í samfélaginu. Hinn dæmigerði skúrkur er hins vegar dökkur á brún og brá, grófur, kominn af lágum stigum — jafnvel útlendingur.

Því miður er hér ekki aðeins um ímyndir úr annars flokks kvikmyndum eða krimmum að ræða. Staðalmyndir af líku tagi ganga ljósum logum í fréttatímum og þjóðmálaumræðu. Þjóðerni er oft vandlega tíundað þegar sagt er frá afbrotum sem mögulegt er að tengja við útlendinga. Hinn dæmigerði illræðismaður er ekki vestrænn í okkar huga heldur íslamískur hryðjuverkamaður. Glæpurinn í Útey varð líklega hálfu alvarlegri í huga okkar og meðhöndlun málsins mun flóknari þegar i ljós kom að ljóshærði Norðmaðurinn Anders Behring Breivik var þar að verki en ekki ofstækisfullur Arabi.

Staðalmynd okkar af hinum góða er spegilmynd okkar sjálfra. Hinn vondi kemur að utan, úr röðum hinna.

Aflfræði góðs og ills

Sjálfur á ég auðveldast með að hugsa mér gott og illt sem tvo andstæða krafta, miðflótta- og miðsóknarafl. Gæskan beinist út á við — frá sjálfinu, illskan inn á við — að egóinu. Hún er egóísk. Gæskan opnar og umlykur. Illskan útilokar og hafnar. Gæskan leitar ekki síns eigni heldur tengir og skapar samstöðu. Illskan leitar eigin ávinnings og hagnaðar. Henni fylgir firring og einangrun. Gæskan er límið sem heldur samfélögum fólks saman. Illskan er andfélagsleg.

Í okkur öllum felst bæði miðflótta- og miðsóknartilhneigingar. Ef til vill verður líka svo að vera til að við verðum félagslega heilbrigðar manneskjur sem bæði geta staðið sjálfstæðar og lifað með öðrum.  Ætli jafnvægi kraftanna skipti ekki mestu máli?