Um höfundinn
Hvert er viðhorf þitt til dauðans og til meðferðar við lífslok? Stórt er spurt – og þá helst er ellin sækir á eða þegar alvarlegir sjúkdómar knýja dyra og endalokin í sjónmáli. Í Listasafni Íslands má þessa dagana hlýða á svör við slíkum spurningum á sýningunni „Viðtöl um dauðann“. Um er að ræða óvenjulegt samtal lista og vísinda: innsetningu Magnúsar Pálssonar myndlistarmanns sem hann vann í samstarfi við Helgu Hansdóttur öldrunarlækni. Upphaf samstarfsins má rekja til þess að Helga gerði rannsókn sem byggði á samtölum við aldrað fólk, rannsókn er miðaði að því „að auka þekkingu og dýpka skilning á viðhorfum aldraðra til lífs og dauða, læknisfræðilegrar meðferðar við lífslok og hvernig þessar hugmyndir tengjast“. [1] Helga þekkti til verka Magnúsar og óskaði eftir því að hann útfærði myndlistarverk í kringum samtölin í þeim tilgangi að kanna áfram óræðan, huglægan þátt viðtalanna með tilraunakenndum og óhefðbundnum aðferðum myndlistarinnar. Afraksturinn mátti sjá í viðamikilli innsetningu í Hafnarhúsi Listasafns Reykjavíkur árið 2003 sem Listasafn Íslands festi kaup á og er nú til sýnis í nýrri mynd í sal 1.
Magnús Pálsson (f. 1929) hefur löngum haft áhuga á óræðum og óefniskenndum þáttum tilverunnar, svo sem tilfinningum og hljóði. Hann hefur gert tilraunir með hljóð og texta, unnið raddskúlptúra, gifs-, vídeó- og bókverk, sviðsmyndir fyrir leikhús (hann er upphaflega menntaður sem sviðsmyndahönnuður), leikhúsverk, performansa og konkretljóð. Eitt einkenni verkanna er áhugi á tungumálinu og á endurnýjun tungumálsins – og lúmskur húmor. Um þessar mundir má á Kjarvalsstöðum sjá gifsverk sem hann sýndi á Feneyjatvíæringnum árið 1980 og þar birtist glögglega áhugi hans á að taka mót af óáþreifanlegum fyrirbærum. Þrír gifsklumpar á gólfi í verkinu Sekúndurnar þar til Sikorskyþyrlan snertir (1977-80) eru þannig afsteypur af bilinu milli jarðarinnar og þyrluskíða sem eru um það bil að snerta jörðina við lendingu – og á vissan hátt einnig af tíma. Verkið Flæðarmál (1975) felur í sér afsteypur af flæðarmáli, hafi og himni og þegar þær eru settar saman þá mætast himinn og jörð. Pósitíft og negatíft rými mynda heild og hlutur mætir andhverfu sinni, eða svo vitnað sé í listamanninn: „enginn hlutur er til nema andstæðan sé til um leið“. [2] Hið ósýnilega er meira spennandi en hið sýnilega, segir Magnús, og verkið Hvískur (1976-80) er afsteypa af ósýnilegu bilinu á milli mannvera; milli eyra Alexanders mikla og vara Nefertítí sem í ímyndun listamannsins hvíslaði leyndarmáli í eyra hins fyrrnefnda. Verkið felur þannig jafnframt í sér efnisgervingu á hinu óþekkta leyndarmáli. Áhuga listamanns á hinu ósýnilega og óefniskennda má yfirfæra á innsetninguna „Viðtöl um dauðann“.
Inn er gengið í gegnum „anddyri“ þar sem hangir á báða bóga fatnaður á slám og gömul fatalykt kitlar vitin. Salurinn er myrkvaður og að eyrum berst hjartsláttur og hægur andardráttur úr hátölurum. Tvö vídeóverk, varpað á veggina, sýna annars vegar ómmynd af hjarta sem slær og hins vegar mælingar af andardrætti úr vél sem aðstoðar við öndun. Inni eru átta „eyjur“ þar sem sýningargestir geta fengið sér sæti við gamalt útvarpstæki, sett á sig heyrnartól og hlustað á upplestur leikara á viðtali við einn af þeim átta einstaklingum sem rannsókn Helgu tók til. Viðmælendur hennar eru á aldrinum 72-91 árs, þeir þjást ekki sjálfir af banvænum sjúkdómi en hafa reynslu af sjúkleika og dauða annarra á lífsleiðinni. Rökkrið í salnum endurómar ævikvöldið og gamlir stólar og viðtæki vísa til hins liðna en einnig til heimila fólksins þar sem viðtölin voru tekin. „Heimilin“ breiða úr sér í salnum; teppi rata upp á vegg eða loft salarins þaðan sem hangir stóll á hvolfi og þannig skapar Magnús tilfinningu fyrir upplausn og bjagaðri skynjun.
Í ómmyndinni af hjartanu – ungu og hraustu – er fólgin tilraun til að gera á einhvern hátt áþreifanlegt eða sýnilegt það sem knýr vitundina. Taktfast hljóð hjartsláttarins er grunntaktur vitundarverunnar sem á sér hliðstæðu í gangi lífsins; sólarhringnum, árstíðunum, daglegu lífi sem hver og einn mótar sér með venjum og föstum skorðum. Reglubundinn takturinn er í andstöðu við hina leikrænu sviðsmynd þar sem hlutirnir eru að riðlast og hriktir í stoðum tilverunnar. Um leið magnar hjartslátturinn dramatíkina. Læknisfræðilegar mælingar „sýna“ andardráttinn, þarna birtist okkur mynd af því sem er óáþreifanlegt á sama tíma og það er á mörkum þess að fjara út og hverfa. Þarna er raunar á ferðinni vísindaleg mæling á hinu ómælanlega, sjálfri vitundinni. En vitundin tekur enda og sú vitneskja vokir yfir. Þessi hljóð, hjartslátturinn og öndunin, blandast svo röddunum í heyrnartólunum sem dreifast um salinn. Úr verður síbreytilegur „hljóðskúlptúr“ þar sem hljóð mótar rýmisskynjunina.
Viðtölin eru persónuleg og þau hreyfa við hlustandanum. Sé litið til spurningarinnar hér í upphafi, þeirrar sem beint er til viðmælendanna, þá mætti allt eins spyrja: Ertu sátt(ur) við líf þitt? Hversu lengi viltu halda í það og af hverju? Viðtölin snúast óhjákvæmilega um endurlit: hver og einn lítur yfir ævina og leggur á hana mat. Inn í slíkt mat fléttast reynsla af dauðanum, af andláti annarra eða nálægðar við dauðann, en slík reynsla hefur mótað lífsviðhorf margra, sem og trúarskoðanir. Við mat á „meðferð við lífslok“ verður tal um heilsufar áberandi, því að líkamleg og andleg geta skiptir höfuðmáli þegar kemur að lífslöngun. Minnið, það að vera með sjálfum sér, er forsenda þess að vilja halda í lífið. Sjónin og heyrnin skipta gríðarlegu máli hvað snertir lífsnautn: það að geta lesið, hlustað á tónlist og útvarp, notið menningarviðburða og skemmtana. Ástvinir, tengsl við náttúruna og fegurð gefa lífinu tilgang og merkingu. Viðtölin snúast í raun og veru um lífið, hvað það er sem gefur því gildi og gerir það svo eftirsóknarvert að hver klukkustund skiptir máli.
Sjúkdómum og dauða getur fylgt einangrun. Einn viðmælandanna lýsir því hversu kvíðin og ráðvillt hún var í aðdraganda andláts eiginmannsins sem hafði verið sjúkur lengi. Dauf lýsingin og einangraðar „eyjurnar“ vísa til þess hvernig hver og einn lifir og hrærist í eigin vitund, einangraður í eigin hugarheimi þar sem tekist er á við hugsanir um líf og dauða. Hins vegar er hann einnig einangraður inni á heimilinu, staðnum þar sem hann hefur búið sér líf: mótað efnislegan veruleika, skapað sér hreiður. Heimilið er staður fjölskyldunnar og daglegra venja og hlutir þar tengjast minningum. Þegar heimilislífið riðlast af völdum alvarlegra sjúkdóma þá fer tilveran „á hvolf“ eins og innsetningin gefur til kynna. Hinn efnislegi veruleiki fjarlægist er einstaklingur býr sig undir að skilja við, og tilvera aðstandenda breytist.
Það eru slíkar efnislegar menjar sem blasa við á sýningunni en í huga sýningargesta verða einnig til myndrænar kenndir sem tengjast þeim ósýnilega vef, eða „skúlptúr“ sem Magnús hefur spunnið úr þráðum hins óáþreifanlega: tíma, lífsins hljóðum, raddblæbrigðum, tungutaki, minningum, reynslu, tilfinningum, viðhorfum og hugsunum, viðmælenda jafnt sem hlustenda. Magnús leitast við að ná tangarhaldi á einhverju óræðu sem liggur í loftinu og gefa því skynrænt form. Þetta óræða felur í sér nærveru dauðans og því mætti líta á innsetninguna sem nokkurs konar afsteypu vitundar um dauðann – hið leyndardómsfulla hvískur. Og listamaðurinn leitar ávallt andhverfu sérhvers hlutar sem í þessu tilviki er vitundin um lífið: hið leyndardómsfulla hvískur.
—
Umfjöllunin byggir á leiðsögn undirritaðrar um sýninguna þann 19. mars sl., en sú leiðsögn var þáttur í Hugvísindamarsi.
[1] Helga Hansdóttir og Sigríður Halldórsdóttir: „Samtöl um dauðann. Fyrirbærafræðileg rannsókn á viðhorfum aldraðra til lífs og dauða og til meðferðar við lífslok“. Læknablaðið, 2005/91, s. 517.http://www.laeknabladid.is/media/tolublod/1307/PDF/f04.pdf [sótt 31. mars 2011] . Sjá einnig grein Gunnars J. Árnasonar: „Samtal fræðimanns og listamanns um dauðann“ í Ritinu. Tímariti Hugvísindastofnunar: 3/2003, s. 115-133.
[2] Magnús Pálsson. Sýningarskrá fyrir yfirlitssýningu á Kjarvalsstöðum, september-október 1994. Reykjavík og Rolfstorp (Svíþjóð): Listasafn Reykjavíkur og Hong Kong Press, bls. 30.
Leave a Reply