„Hvað ertu að gera, maður?“ Heimildir um kynferðisofbeldi gegn vinnukonum

Þögnin í sögu íslenskra kvenna er ógnardjúp. En í gegnum djúpið heyri ég fáeinar, kvenraddir, sem segja forna sögu og nýja. 

Þá heyri ég að hann afklæðir sig, stendur síðan upp og gengur að rúmi mínu. Ég leit upp… ¹

Frásögn mín hverfist um kynferðisofbeldi karla á vinnukonum, með vísun í heimildir er greina frá því þegar karlar misbeittu líkamlegu afli sínu og valdastöðu, til að þjóna kynferðislegum hvötum sínum á kostnað þeirra kvenna. Kynferðisofbeldi á okkar tímum þekkja allir, en öðru máli gegnir um heimildir um sama mein á liðnum öldum Íslandssögunnar. Þolendur kynferðisofbeldis voru að segja má svartir svanir bændasamfélagsins, hvítu hrafnar sögunnar. Það hve lítið liggur fyrir af heimildum um þess konar ofbeldi vitnar ekki um tíðni þeirra glæpa – heldur um tíðarandann sem ríkti gagnvart þeim brotum, og þögnina sem tryggði framgang glæpanna. Í því ljósi er kannski ekki að undra að einmitt tilvikin af nauðgunum karla á konum í hjúastétt, skuli síst finnast. Gögn um kynferðisofbeldi karla á konum í hjúastéttinni á fyrri öldum Íslandsbyggðar, eru fágætar söguheimildir; gögn um ofbeldi gegn undirskipuðustu Íslendingum þess tíma, að frátöldum förukonum og niðursetningum. Saga líkamlegrar og andlegrar misbeitingar sem konur í hjúastétt urðu fyrir frá hendi karla er því að langmestu skrifuð í þögnina. Engu að síður er með lagni hægt að ráða í það litla sem stendur til boða um þetta ofbeldi fyrri alda, með því að greina frásagnarhefð nauðganasagna. 

Sagnir af nauðgunum á vinnukonum er að finna í heimildaflokkum, sem spanna allt frá þjóðsögum til dómsskjala. Með því að rýna í framsetningu upplýsinganna í þeim heimildum, þá er hægt að draga upp gleggri mynd af kynferðisofbeldi karla gegn konum í hjúastéttinni. Hvaða heimildir fjölluðu um þess konar ofbeldi? Hvernig birtist ofbeldið í heimildunum? Hvaða sjónarhorn voru ráðandi í heimildunum? Vitnuðu heimildirnar kannski um það sem kalla mætti „sýnilega þögn“ gagnvart kynferðisofbeldi gegn konum? Í frásögn minni mun ég nefna fáein dæmi um mismunandi heimildir fyrri alda, og fjalla stuttlega um nokkur sérkenni sem og sameiginleg einkenni þeirra heimilda. Annars vegar mun ég fjalla um framsetningu lýsinga á nauðgunum karla á konum í hjúastétt í skálduðum heimildum n.t.t. í þjóðsögum og ævintýrum, sem byggja í grunninn á reynslu mannsins.² Og hins vegar beini ég sjónum að birtingarmynd þess konar ofbeldis í sögulegum heimildum, og mun þar taka fyrir dæmi úr endurminningum landsmanna frá 18. 19. og öndverðri 20. öld. Umfjöllunarefni þetta kallar á enn frekari rannsóknir, þ.m.t. á öðrum viðamiklum heimildaflokkum sem hér hefur ekki verið skyggnst inn í, eins og dómabækur og alþingisbækur eru dæmi um. Og eins að skoða nauðganir á vinnukonum í tengslum við dulsmál og legorðsbrot.³

Lesendur munu vafalítið sjá ýmis líkindi hvað varðar meðhöndlun nauðgunarmála og framsetningu efnis er þau varðar, fyrr á öldum og í samtímanum, sem er kannski ekki svo nútímalegur þrátt fyrir allt. 

Grein þessi er nánast orðrétt byggð á erindi sem ég hélt á málþinginu „Framkoma karlmanna á átjándu og nítjándu öld gagnvart konum“ og haldið var af Félagi um átjándu aldar fræði.⁴ Auk þess byggir greinin á viðbótartexta sem rataði ekki inn í flutta erindið, sökum tímaafmörkunar. Greinin byggir ekki á ítarlegri rannsókn en er engu að síður frumathugun. Þar styðst ég meðal annars við frásagnir og heimildir sem hafa orðið á vegi mínum í doktorsrannsókn minni á íslenskum ráðskonum. Myndefni greinarinnar samanstendur af ljósmyndum sem eru í minni eigu, en þeim myndum splæsti ég saman við kvikmyndaefni Jóhannesar Sturlaugssonar. Þess ber að geta að konurnar á ljósmyndunum tengjast ekki á neinn hátt frásögnunum sem hér er vitnað í.

Í upphafi þessarar umfjöllunar hverfum við um stund inn í skáldaðan heim þjóðsagna og ævintýra. Inn í sögu sem segir af nauðgun á vinnukonu. Sögusviðið er á mörkum manna- og vættaheima; þar sem draugar, líkt og menn, nauðga konum.

Það var einu sinni ríkur bóndi á kirkjustað og hélt margt vinnufólk, meðal hvurra var einn vinnumaður sem hafði hug á einni vinnukonunni, og vildi fá hana, en hún vildi hann ekki. Þá leitaði hann upp á annan máta við hana að fá að sofa hjá henni, en hún neitaði því þverlifandi. Að nokkrum tíma liðnum leggst vinnumaður veikur og deyði ur henni. Er hann so jarðaður og gerð veizla eftir hann. (Eina nóttina gat bóndinn ekki sofið og reikar í kirkjugarðinn þar sem hann sér opna gröf vinnumannsins). Þá kemur draugsi og vill ryðjast ofan í gröfina, en bóndi varnar og segist ekki hleypa honum ofan í hana fyr en hann segi til hvurzs hann hafi gengið aftur. Draugsi má gera það nauðugur og segir að hann hafi viljað komast yfir hana í lífinu, en hún hefði aldrei viljað og hefði hann þá hótað að ganga aftur og komast þá yfir hana.⁵

Skáldað efni um kynbundið ofbeldi gegn konum er víðsvegar að finna í sagnageymd íslensku þjóðarinnar. Skáldað efni um kynferðisofbeldi gegn konum í hjúastéttinni er þó til í litlum mæli.⁶ Hins vegar er til mun meira af skálduðu efni um kynferðisofbeldi gegn konum sem tilheyrðu efri lögum samfélagsins, ekki í síst í miðaldaheimildum. Um það vitna til dæmis hinir vel kunnu sagnadansar (nauðungarkvæði), en hluti þeirra dansa fjalla um nauðganir á aðalbornum konum. Síðan eru það meykóngasögurnar, sem segja frá konum er neita að ganga í hjónaband, og gerast kóngar. Í kjölfarið eru meykóngarnir beittir kynferðisofbeldi af biðlunum sem þær hafna.⁷ Síðan má nefna heimildir frá næstliðnum öldum, á borð við sagnaflokkinn „vondir ættingjar“, þar sem við sögu koma þjóðsögulegar lýsingar á sifjaspelli, og einskonar dulsmál kvenna sem voru konungsbornar eða giftust inn í konungsfjölskyldur, s.s. Sagan af Birni Bragðastakki. Útilegumannasögurnar búa líka yfir ofgnótt af lýsingum á ofbeldi á konum, sem yfirleitt voru titlaðar bændadætur, eða eitthvað tilkomumeira. Konur sem eru numdar á brott og skyldaðar til að þjóna útilegumönnunum á alla þá lund er þá fýsti.

Hvað skyldi valda því að svo lítið fjallað um kynferðisofbeldi gagnvart vinnukonum, sem voru hvað mest berskjaldaðar fyrir slíku ofbeldi, í alþýðusögunum? Með hliðsjón af því hve stétt vinnukvenna var fjölliðuð í íslensku samfélagi fyrri alda, þá má furðu gegna hve lítið efni er til sem endurspeglar þetta þjóðafélagslega mein. Nokkuð sem skýrist að öllum líkindum af því hver staða vinnukvenna var í þjóðfélaginu. Svo ég vitni í lokaritgerð Dagbjartar Torfadóttur um birtingarmyndir vinnukvenna í þjóðsögum Jóns Árnasonar: „Ef til vill skilja vinnukonur ekki eftir sig mikla arfleifð í þjóðarsögunni, þrátt fyrir mikilvægi sitt. Þær eru þögull hópur, hluti af samfelldri heild…“⁸ Draugasagan sem ég vitnaði í hér að ofan, er að segja má undantekning frá reglunni. Auk þess er hún ekki einstök, því fleiri útgáfur eru til af þessari sögu, þar sem konum í efri lögum samfélagsins er nauðgað af draugum. Sögur alþýðunnar endurspegla þó ekki sögulegu heimildirnar, því vinnukonur koma sannarlega fyrir í frásögnum af kynferðisofbeldi karla, væntanlega a.m.k. í sama mæli ef ekki oftar en konur úr öðrum stéttum samfélagsins. Telja má að skortur á frásögnum af kynferðisofbeldi gagnvart vinnukonum í þjóðsagnageymdinni, megi rekja til þess að þeim var sjaldnast ætlaður staður í þeim skálduðu frásögnum, enda heppilegra að sögurnar hverfðust um fínni konur. Þjóðsagnaheimurinn var þrátt fyrir skáldaleyfið stéttskiptur. Sá skáldaði heimur gaf konum færi á hefnd fyrir nauðgun, gaf konum færi á að vera bjargað frá mönnum af mönnum, líkt og gjarnt var með konurnar í útilegumannasögunum. Í þeim sögnum eru orð og upplifun kvennanna ekki dregin í efa, svo ég vitni í skrif Helgu Kress um ofbeldi karla og skáldheiminn: „Munurinn er þó sá að í skáldskapnum hafa konurnar rétt fyrir sér, í samfélaginu rangt. Þar eru þær réttlausar og missa fyrir það lífið, dæmdar til dauða fyrir nauðgun karlasamfélagsins og eftir þess skipun“⁹ En örlög vinnukvenna endurspegluðu iðulega ill örlög vinnukvenna í raunheimum, konum sem var sjaldan bjargað frá körlum af körlum.¹⁰

Frá skáldheimum liggur leiðin til raunheima, þar sem sögulegur fróðleikur um nauðganir karla á vinnukonum er nú til umfjöllunar. Sögulegar heimildir  um nauðganir eru sem áður segir fleiri en heimildir frá skáldverkum sem gefa innsýn í þetta mein. En hins vegar eru sögulegar heimildir gjarnan rýrar, ekki síst hvað viðkemur lýsingar á sjálfum konunum sem urðu fyrir ofbeldinu. Þolendurnir voru ekki alltaf nafngreindir og gjarnan einungis notast við skírnarnafn kvennanna.  Auk þess vantaði oft upplýsingar um stöðu og störf þolandans.¹¹ Allt þetta veldur því að erfiðara er að koma auga á sagnir sem hverfast sérstaklega um nauðganir á vinnukonum í sögunni. Því í frásögnum af nauðgunum eru konur iðulega aukapersónur, jafnvel þó svo að glæpurinn beinist gegn þeim, og frásagnirnar taki til atburða sem kollvörpuðu lífi kvennanna. Af öðrum einkennum sögulegra frásagna sem taka til nauðgana á vinnukonum, má nefna að málstaður þolendanna virðist oft fyrir borð borinn. Að því leytinu til eru þær sagnir frábrugðnar skálduðum heimildum á borð við þjóðsögur sem hverfast um sama efni, þar sem samúðin er iðulega með konunni í sögunni. Þessi einkenni sögulegra heimilda er taka til nauðgana á konum, má finna í endurminningu um Runólf nokkurn hreppstjóra Sigurðsson, sem sakaður var um nauðgun. Runólfur var sagður vera vínhneigður, kvensamur og menn áttu gjarnan í faðernismálarekistefnum við hann. Þegar hér er komið sögu er Runólfur að hýsa mann í óþökk við sveitarvöldin, og gefur sagnaritarinn það í skyn að sá maður sé líklega nauðgarinn: „…hét Grímur, kallaður Illi-Grímur. Voru pör hans við kvenfólk, helzt lítilmagna…“¹² Um er að ræða einskonar mannorðssögu, þar sem mannorð karlsins er í veði, en ekki konunnar, sem látið er í ljós að sé að ljúga upp á Runólf. Konan er einfaldlega peð í mannorðsdrápstafli karla í sveitinni. Það þýðir þó ekki að mannorð kvenna hafi ekki skipt miklu máli í nauðgunarmálum, því þegar nauðgun var kærð, þá átti lögum samkvæmt að rannsaka orðspor kvennanna sem urðu fyrir ofbeldinu; – var hún lauslát,  – var hún trúverðug. Þá gat sannarlega skipt máli hvort um var að ræða orðspor einhleyprar vinnukonu eða giftrar húsmóður. 

Vinir séra Gísla (Thorarensen) héldu uppi öllu ófrægi um Runólf, sönnu og lognu, og má hins sama vænta um prestinn frá ýmsum vinum Runólfs. En frekar var nú orðin vörn en sókn frá hans hendi, heilsa farin að bila og fleiri af vinum hans horfnir. Dæmi, sem sýndu, hve hatursfullt var þeirra milli, eru þessi: Stúlka, sem Guðrún hét og var við smalamennsku eða kúaleit uppi á Hvammsheiði, kom ekki heim í tæka tíð, og var hennar leitað. Hún fannst illa á sig komin liggjandi á víðavangi. Svo voru föt hennar bundin með snæri upp yfir höfuð, að hún sá ekki frá sér, og hendur hennar reyrðar, að ekki mátti hún hreyfa þær. Þorði hún þá ekkert að fara og lagðist fyrir. Er hún var innt eftir, hver þetta gerði, sagði hún, að maður hefði hitt sig þar á heiðinni, og er hún vildi ekki þýðast hann, leikið sig svona illa. Var þesu slengt á Runólf á Nesi, og mun hún hafa samþykkt það, en ekki sannaðist það. … og lenti svo þessi ljóti áburður á honum sjálfum.¹³  

Vert er að víkja nokkrum orðum að vettvangi nauðgunarinnar á Guðrúnu, í áðursagðri sögu: „Hún fannst illa á sig komin liggjandi á víðavangi.“ Líklegt verður að teljast að nauðganir sem áttu sér stað utan bæjarmarka hafi fengið meiri umfjöllun en þær nauðganir sem framdar voru í skjóli bæja og útihúsa innan bæjarmarka.¹⁴ Ástæðan fyrir slíku lægi ekki síst í þeirri staðreynd að utan bæjarmarka voru miklu meiri líkur til þess að gerandinn væri ókunnugur en innan bæjarmarka þar sem heimilismenn eða gestkomandi voru líklegastir til að fremja slíkt ódæði. Þessir frábrugðnu vettvangar höfðu ólík áhrif á frelsi kvenna til að tjá sig um ofbeldið sem þær upplifðu, og einnig á viðhorf heimilisfólks og/eða sveitunga til þess ofbeldis. Slíkar sögulegar frásagnir ríma við skáldaðar sagnir alþýðunnar, sem ætlað var að vara konur við slíkum hættum „á víðavangi.“ Hér er átt við alþýðusögur á borð við þjóðsögur af ráðskonum í selum og sagnir af því þegar þegar kona fór á grasafjöll: „og var helzt grunur á, að útilegumenn hefðu tekið hana.“¹⁵ En jafnvel þó svo að þær alþýðusögur af utanstokksofbeldi karla gegn konum, hefjist máske í náttúrunni, þá færast þær oft og títt til híbýla ofbeldismannanna – þar sem ofbeldið gegn konunum versnaði yfirleitt.¹⁶ Því bærinn, var þrátt fyrir allt, helsti vettvangur ofbeldis gegn konum, bæði í sögulegum og skáldlegum heimildum: „kallaði faðir hennar… Ætlaði hann þá að leggja hendur á hana. En Karitas lét brjóta upp hurðina og gekk svo á milli…“¹⁷ Helsta ofbeldisvá vinnukvenna var því innanstokksofbeldi, enda gáfu störf kvennanna þeim ekki mikið svigrúm til ferðalaga, hvorki í raunheimum né skáldheimum.¹⁸ Varnarleysi vinnukvenna var hvað mest innan torfveggjanna, undir valdi húsbóndans.¹⁹ En utan þeirra veggja var frelsið og á náð þess gátu vinnukonur sem lentu í ofbeldi flúið – strokið úr vistinni. 

Öldruð kona, fölleit í andliti og hvít fyrir hærum, kom til dyra. Við heilsuðum henni með handabandi. Hún tók kveðju okkar fremur þurrlega. Húsbóndi spurði, hvort dóttir hennar væri þar stödd. „

Nei, er hún ekki hjá þér?“ spurði hún. 

„Hún er horfin og ef til vill hefir hún sett sig í ósinn“, sagði hann. 

„Hvers vegna hefir hún átt að setja sig í ósinn?“ Hver hefir gert henni svo illt, að hún vilji firra sig lífinu?“ svaraði gamla konan, og andlit hennar varð hvítt sem mjöll. 

„Nei, nei, ég sagði rétt si-svona. Enginn hefir gert henni illt, sízt nokkur á mínu heimili. Henni leið vel hjá okkur, – öllum líður vel hjá okkur“, sagði hann af miklum fjálgleik og bar ótt á. 

„Gott er að geta sagt svo með sanni“, sagði sú gamla hægt og stillilega. En það var þungur hreimur í rödd hennar, og hún horfði svo kuldalega á hann, að mér hraus hugur við. 

„Hún skilar sér, kindin, það er engin hætta á öðru“, sagði húsbóndinn. 

„Allténd þó til þess að sækja kaupið sitt, því að þau mun verða jafnvel útilátið og allt annað“, sagði gamla konan með þeirri hægt, að mér var ómögulegt að greina, hvort hún mælti í háði eða alvöru. En húsbóndinn varð vandræðalegur og óupplitsdjarfur Hann kvaddi í skyndi og stökk á bak hestinum. Ég fór að dæmi hans.²⁰

Nauðganir á konum fengu fyrr á tíð sjaldnast opinbera umfjöllun, hvað þá að slíkt efni lenti á prenti. Þetta eru atburðir sem dæmast til þess að lenda í glatkistunni nema í undantekningartilfellum. Í því sambandi má nefna enn eitt einkenni sagna sem hverfast um nauðganir í fyrri tíma sögulegum heimildum, þ.e. þær nauðganir sem þar komu við sögu leiddu yfirleitt af sér frekara ofbeldi. Nauðgunin setti af stað atburðarás ofbeldis í lífi kvennanna, þar sem gerendurnir komu gjarnan áfram við sögu. Hér er verið að vísa til þess þegar að þessar misnotuðu konur urðu leiksoppar enn frekara ofbeldis, sem með réttu má kalla síðofbeldi, eða framhaldsofbeldi. Skýr dæmi um það eru nauðganir þar sem konurnar urðu óléttar eftir nauðgarann og máttu þola óheyrilegt ofbeldi til viðbótar vegna þess, s.s. að vera reknar úr vist; að þurfa að bera út börn sín; að vera teknar af lífi. Mál kvenna í þeim sporum rata frekast inn í söguna vegna þess umtals og málareksturs sem slíku fylgir. 

Ég man líka vel eftir konum og ungum stúlkum, sem urðu fyrir þeirri bitru reynslu að eignast barn með húsbændum sínum, og voru síðan reknar út á gaddinn bóta- og barnföðurlausar. Gömul kona sagði mér eitt sinn að húsbóndi sinn hefði tekið sig unga, og nauðgað sér í hlöðunni. Þegar upp komst að hún var barnshafandi var hún rekin úr vistinni. Það vildi henni til happs að nágrannakona hennar sá aumur á henni og réði hana í vist og reyndist henni jafnframt sem besta móðir. Konan var sjálf barnlaus og tók miklu ástfóstri við ungu konuna og dóttur hennar. En litla barnið dó á fyrsta ári. Ég gleymi því þó aldrei hversu sátt þessi gamla kona var við sitt hlutskipti. Hún sagði mér að í hjarta sínu geymdi hún fjársjóð sem enginn gæti frá henni tekið. Hún var jafnframt svo þakklát velgjörðarkonu sinni því án hennar hefði hún og barnið eflaust lent á vergangi og orðið sveitarómagar hjá þeim sem buðu lægsta meðlagið.²¹

En hvernig rötuðu minningar af glæpum, sem sjaldnast voru framdir í vitna viðurvist, í sarp sögunnar? Glæpir sem einkennast af þögn gerendanna? Við hvaða aðstæður spruttu fram minningar kvenna, sem einar upplifðu niðurlægingu nauðgunarglæpsins? Kvenna sem áttu jafnvel á hættu á að vera dæmdar fyrir hórdómsbrot ef þær stigu fram og sögðu frá verknaðinum.

Sagan sýnir að minningar kvenna sem var nauðgað, voru í flestum tilfellum aðeins skráðar í minni kvennanna – minningar sem lifðu og dóu með þeim konum. Þessi reynsla kvenna fyrri alda af nauðgunum, þessi þögn sem þær báru í hljóði, er nú orðin að samfelldri sagnaþögn í Íslandssögunni; ∞  Það þýðir þó ekki að þessi harmþögn íslenskra kvenna hafi ekki verið æpandi á meðan þær lifðu – var ekki hljóðlát þögn.²²

Annars konar þöggun af sama meiði felst í framsetningarmáta þeirra fáu heimilda sem til eru um þennan ofbeldisverknað. Þær heimildir eru „sýnileg þögn“ um nauðganir á konum, heimildir sem styðjast ekki við minningar kvennanna af ofbeldinu, og var gjarnan ætlað að hylja slóð ofbeldisins, s.s. með því að nafngreina ekki ofbeldismanninn. Dæmi um slíkar sögulegar heimildir eru opinber samtöl um þessi efni og efni þessu tengt, s.s. dómsskjöl sem byggja á yfirheyrslum karla á konum í tengslum við hórdómsbrot og/eða dulsmál. Þar er vitnisburði kvenna stjórnað með spurningum, og minningar eru þvingaðar fram. Yfirheyrslan/samtalið kemur lesandanum fyrir sjónir, líkt og að konurnar hafi ekki fengið að segja, nema það sem yfirvaldið vildi heyra: Orð kvenna birtust á blöðum úr pennum karla, þó svo að orðin kæmu af vörum kvennanna.²³ Í slíkum tilvikum er konum voru lögð  karlaorð í munn sem þvinguð voru fram til að verja hagsmuni karla, fjallaði hin kunna kvenréttindakona Laufey Jakobsdóttir (1915-2004).

Ég minnist þess þegar Magnús Torfason, þáverandi sýslumaður, kom eitt sinn að Neistastöðum til þess að yfirheyra stúlku sem orðið hafði barnshafandi í Skeiðaréttunum. Hún kenndi virtum kaupmanni úr Reykjavík barnið en hann þrætti fyrir faðernið. Ég heyrði grátinn í stúlkunni út á hlað þegar Magnús var að þjarma að henni. Kaupmaðurinn hafði farið í Skeiðaréttir til þess að skemmta sér og stúlkan orðið fyrir þessar ógæfu. Magnús var annálaður þjösnaðir við yfirheyrslur og það fór ekki á milli mála með hverjum hann stóð í þessu máli. Mér var alla tíð illa við Magnús eftir þetta og hef reyndar oft hugsað um þetta atvik á seinni árum, sérstaklega eftir að ég fór að skipta mér af því hvernig staðið er að yfirheyrslum yfir ungum stúlkum í nauðgunarmálum. Mér er næst að halda að lítið hafi breyst til batnaðar.²⁴

Ef við skoðum svo sýnilega þöggun í skálduðum heimildum sem greina frá nauðgunum, þá er ein mögulega skýring á þöggun þeirri sem framsetning alþýðusagna felur í sér, hreinlega sú að upphaflegi sögumaðurinn, sem í slíkum sögnum er alltaf nafnlaus, hafi komið við sögu sem nauðgari eða vitorðsmaður, er huldi síðan slóð glæpsins með sögum studdum yfirnáttúrulegum skýringum.

Beinum þá sjónum að reynslusögum kvenna af nauðgunum. Sögum sem reistar voru grunni sjónarhorns sjálfra kvennanna, er mótaðist af kynferði þeirra og samfélagslegri stöðu. Víst er að nauðganir eru kynbundinn glæpur gegn konum, en ekki stéttabundinn glæpur. Af því sögðu þá er ljóst, að konur í neðri lögum samfélagsins voru mun berskjaldaðri fyrir kynferðislegri misnotkun, sökum laklegrar stöðu þeirra í samfélaginu. Í þeim hópi voru vinnukonurnar uppistaða kvennanna: „Vinnukonur nutu ekki virðingu, og fram á 16. öld eru þjónustustúlkur nefndar ambáttir.“²⁵ Konur sem störfuðu sem vinnukonur, þurftu að inna af hendi erfiðari vinnu en aðrir á bænum: „Vinnukonur unnu yfirleitt lengri vinnudag en vinnumenn og annað heimilisfólk. Þær þurftu að vakna fyrst á morgnana og sjá um morgunskattinn, og að loknu dagsverki karlmanna urðu þær að þrífa, þurrka og bæta plögg þeirra.“²⁶ Þær konur hlutu jafnframt lægstu launin og minnstu virðinguna: „Vinnukonur voru verst settar allra kvenna, hvernig sem hjúskaparstöðu þeirra var háttað. Þeim var ekki goldið nema að fjórða parti, eða þriðjungi á við vinnumann fyrir sömu vinnu.“²7 Kjör vinnukvenna breyttust ekki til hins betra í þéttbýlinu, og þær héldu áfram að þræla fyrir lítil laun, líkt og formæður þeirra úr vinnukonustétt til sveita. Um kjör vinnukvenna í Reykjavík fjallaði Sigríður Th. Erlendsdóttir sagnfræðingur: „Lítilsvirðing fyrir vinnukonum virðist hafa verið almennt rótgróin. Fólk úr öðrum stéttum kom fram við þær á niðurlægjandi hátt, sem hefur gert þær meðvitaðar um lága stöðu sína.“²⁸ Almennt varnarleysi og réttindaleysi kvenna í vinnukonustéttinni gerði þær varnarlausari gegn kynferðislegri misnotkun. Dæmi um valdleysi þeirra kvenna er skortur á úrræðum fyrir konurnar til að tjá sig um brotin gegn þeim. Þögnin er einn helsti burðarbiti íslensku nauðgunarhefðarinnar – og með því að ráðast gegn vinnukonum, sem höfðu litla sem enga rödd í samfélaginu, þá var hægt að tryggja að þögn ríkti um nauðganirnar. 

Í þessari umfjöllun minni er vitnað til heimilda um nauðganir á vinnukonum sem náðu að komast upp á söguborð nútímans. Ómögulegt er að geta sér til um hve margar heimildir um þetta efni, ekki síst munnlegar, eru tapaðar; hve margar konur tjáðu sig um um þennan glæp af vörum fram. Konur, og þar á meðal vinnukonur, höfðu tækifæri á að miðla reynslu sinni af misnotkun munnlega, til einstaklings sem þær treystu – jafnvel áratugum eftir verknaðinn: „Gömul kona sagði mér eitt sinn að húsbóndi sinn hefði tekið sig unga og nauðgað sér í hlöðunni.“ Með hliðsjón af reynslusögnum kvenna af framkomu karla fyrr á tímum, þá má ætla að minningar kvenna af nauðgun hafi oftast komið fram í trúnaðarsamtölum kvenna.²⁹ Það tjáningarform gefur sagnakonunni, fórnarlambinu, færi á að vera alvitur sögumaður. Andstætt við heimildir er byggja á ytra sjónarhorni eða sjónarmiðum gerandans, s.s. annálar eða yfirheyrslur eru dæmi um. Því hvort sem um er að ræða reynslusögur kvenna í flokki sögulegra eða skáldaðra heimilda, þá skiptir sagnarýmið og hlustandinn afskaplega miklu máli. Eitt sögulegt dæmi sem við eigum um slíkt er þjóðsagnasöfnun Torfhildar Hólm (1845-1918) rithöfundar, fyrir syrpu hennar Þjóðsögur og sagnir. Um þá söfnun fjallaði Júlíana Þórunn Magnúsdóttir, sem benti á óvenju hátt hlutfall kvenkyns sögumanna í bók Torfhildar: „Því má ætla að hið sameiginlega kyn og kyngervi Torfhildar og sögukvenna hennar hafi ekki aðeins stuðlað að auknum áhuga kvennanna til þess að segja henni sögur, heldur hafi þær einnig sagt henni sögur sem konur sögðu kynsystrum sínum en mátu annars óviðeigandi til áheyrnar fyrir karlmenn.“³⁰   En sagnir af kynferðisofbeldi er hljómuðu í trúnaðarsamtölum kvenna, rötuðu þó sjaldnast á prent. Og í því sambandi er rétt að víkja að einu helsta einkenni heimilda er taka til kynferðisofbeldis gegn konum í hjúastétt, þ.e.a.s. skortinum sem þar er allsráðandi á sjónarhorni kvennanna sem urðu fyrir ofbeldinu, bæði í sögulegum heimildum og skálduðum heimildum.

Frásagnir, sem miðla tilfinningum þolandans, sjónarhorni konunnar, og um leið afleiðingum ofbeldisins, eru best til þess fallnar, að fræða fólk um alvarleik ofbeldisins; framsetning sem gerir fólki kleift að upplifa glæpinn að einhverju leyti, þ.e.a.s. að setja sig í spor þolandans. Slík framsetning er gefur slíka sýn þolanda ofbeldis hefur þó verið nýtt í aldanna rás á öðrum vettvangi, en skýrasta dæmið um það eru útburðarsögurnar.³¹ Útburðir, líkt og vinnukonur, höfðu enga rödd í samfélaginu. En í sögunum er útburðunum ljáð rödd, og ávarpa jafnvel mæður sínar:„…brá henni svo við vísuna að hún varð vitstola alla ævi síðan.“³² Börnin tjá sig líka með gráti sínum, með útburðarvæli, sem var fyrirboði illviðra. Illar gjörðir gagnvart börnunum eru þannig látnar minna á sig í illviðrum. Slík framsetning eykur hluttekningu hlustenda eða lesenda, og samhliða fær sá er meðtekur söguna skýr skilaboð um að útburðarverknaður sé af hinu illa – en hluttekning gagnvart neyð kvennanna sem þar eiga hlut að máli skilar sér lítt eða ekki. Þegar við lítum svo til frásagna af konum sem var nauðgað, þá öðlast þær frásagnir ekki viðlíka framsetningu og útburðarsögurnar, þ.e.a.s. konurnar segja ekki sjálfar sögur sínar á tilfinningaríkan hátt, s.s. í beinni ræðu þar sem þær ávarpa gerandann, nema þá mögulega í algjörum undantekningartilfellum. Nauðganasagnir eru ekki hlaðnar lýsingum er tengja glæpinn við óvægna náttúruna, öfugt við útburðaglæpi, sem sannarlega fengu lýsingar að láni frá harðneskju náttúrunnar. Grátur misnotaðra kvenna var ekki metinn nógu sár til þess að hann fengi þá viðurkenningu að vera eitt þeirra náttúruhljóða sem Íslendingar fundu stað í þjóðarvitundinni, líkt og útburðarvæl í vetrarveðrum er dæmi um. Þetta segir okkur að minni áhersla var á að beita forvörnum gegn nauðgunum en útburði í samfélagi fyrri alda. Þannig að í einfaldleik sínum sýna sjónarhorn sagna fyrri alda okkur viðhorf hins karllæga samfélags. Hér að neðan er dæmi um sjónarhorn útburðar:

„Kasta átti ég kirnum,

reisa átti ég bú ; 

til manns var ég ætluð 

eins og þú.“³³

Algengast er að sögulegar heimildir um nauðganir taki einungis til lýsinga á ofbeldisverknaðinum, og harla sjaldan örlaði á lýsingum sem gefa innsýn í tilfinningar kvennanna sem áttu í hlut, eða sjónarhorn þeirra yfirleitt. Þetta kemur ekki á óvart þar sem það var ekki til siðs að taka mið af þörfum hjúa og hvað þá tilfinningum þeirra, og því er sjónarhorn vinnukvenna torfundið í gögnum. Skáldaðar heimildir á borð við þjóðsagnir og ævintýri, grundvallast líka iðulega á lýsingum af verknaðinum.³⁴ En þær sagnir miðla hins vegar í meira mæli tilfinningalífi kvenna gagnvart kynferðisofbeldi sem þær verða fyrir en sögulegar heimildir, þó þær frásagnir séu ekki eins tilfinningaríkar og áðurnefndar útburðavísur: „Eftir nokkurn tíma sér fólk að vinnukona bónda fer að gildna og liggja illa á henni.“³⁵ Aukinheldur miðla sögur alþýðunnar í meiri mæli sjónarhorni kvenna, en sögulegu heimildirnar. Þjóðsögur og ævintýri byggja gjarnan á samtölum eða öllu heldur samtalsbrotum, sem ljáir kvenpersónum raddrými í sögunum: „Ekki er sagt af samræðum þeirra fleirum né ferðum fyrr en þau komu heim að Myrká og fóru þar af baki fyrir framan sáluhliðið.“ Með samtalsforminu gefst tækifæri til að varpa fram hugrenningum kvenpersóna í beinni ræðu, t.d. í formi orðaskipta eða í formi kveðskapar kvenna, þar sem konur tjá sjónarmið sín í bundnu máli.³⁶ Eða þegar tjáningu kvennanna er hreinlega lýst, s.s. kvenna á borð við áðurnefnda Garúnu þjónustustúlku, þegar hún komst af því að djákninn blekkti hana og hún var í hættu stödd: „En henni varð bilt við og þagði.“ Samtöl sagnanna gera lesendum kleift að skyggnast inn í sjaldséðan hugarheim kvenna fyrri alda, sagnaheim sem er einskonar hulduheimur í íslenskum bókmenntum frá þeim tíma. Ætla má að notkun samtalsformsins í íslenskum alþýðusögum, höfundalausum sögum, sé tilkomin vegna munnlegar miðlunar kvenna á þeim sögum. En líkt og bent hefur verið á, þá voru það yfirleitt konur sem sögðu sögur á fyrri tíð. Og konur ljá samtölum meira vægi í frásögnum sínum, ólíkt körlum, svo vísað sé til minningafræðanna. Önnur vísbending um áhrif kvenna á alþýðusagnirnar, er að sögusvið margra þeirra sagna er innanbæjar – en konur eru líklegri til að fjalla um atburði sem eiga sér stað á vettvangi heimilisins, andstætt við karla.³⁷ Aðkoma kvenna að sögunum útskýrir máske líka hvers vegna kynbundið ofbeldi er gjarnan til umfjöllunar og samúð er höfð með misnotuðu konunum.³⁸ En þrátt fyrir að kvenpersónum sé gefið ákveðið tjáningarými í sögum alþýðunnar, m.a. með samtalsforminu, þá er sannarlega skortur á sjónarhorni kvenna, þ.m.t. vinnukvenna, á kynferðisofbeldi, rétt eins og í sögulegum heimildum. Þó svo að til séu lýsingar og samtalsbrot sem gefi innsýn í upplifun vinnukvenna af misnotkun karla, í báðum heimildaflokkum.³⁹ 

 

Þegar kemur fram á 19. öldina þá fara upplýsingar um kynbundið ofbeldi gagnvart konum að skila sér í auknum mæli í ritaðar heimildir. Enda er þá orðið almennara að slíkar lýsingar komi fyrir í skrifuðum heimildum alþýðunnar, bæði í sögulegum heimildum, sem og skálduðum heimildum líkt og þessari:

Þá fór að koma hreyfing fyrir ofan hann í rúminu. Vinnukonunni, sem framar lá, þótti þröngt, og vaknaði við vondan draum; hún fór að reyna að stjaka við karli, og sagði um leið: 

„Hvaða bölvaðr klettr er þetta; farðu ofan af mér; er það ekki þú, Jónsi? Þú ert eins og vant er með bannsetta hrekkina; nú, farðu, farðu, skammastu burt, nú farðu nú.“ 

Einar gamli glotti í kamp, þreifaði upp fyrir sig, klappaði á kollinn á stúlkunni, og sagði kátbroslega: „Og því er nú miðr, það er nú ekki hann Jónsi þinn, það er gamli Einar á Moldastöðum; hann dró sig hérna inn til þín, þegar honum var farið að kólna.“ 

„Nú, farðu bara, hvað á þetta káf að þýða?; eg held þú getir hlunkast einhversstaðar annarsstaðar en hérna?“ 

„Nei, við skulum nú vera stilt, góin mín; mér rataðist svona einhvern veginn á plássið hans Jónsa þín.“⁴⁰

Nú verður vitnað í sögulega frásögn konu einnar, sem var vinnukona í sveit og í borginni, á öndverðri 20. öld. Henni var nauðgað í báðum vistunum. Hér segir af tveimur nauðgunum sem hún varð fyrir í vistinni í sveitinni, út frá hennar eigin sjónarhorni: „Það er ástæðulaust að fara mörgum orðum um dvöl mína á þessu heimili, því að þarna leið mér hreint ekki vel.“⁴¹ Frásögn af nauðgun á vinnukonu sem reist er á sjónarmiðum hennar, fórnarlambsins, er sem áður segir sjaldséð söguleg heimild – framandi heimild í feðraveldi þess tíma, er hljómar á þennan veg:

Þegar þeir bræður komu heim úr verinu, daginn eftir lokadaginn, var friðurinn úti. Þeir komu heim seint um kvöld og var ég nýháttuð. Ég heyrði umgang mikinn í bænum og hafði grun um, að eldri bræðurnir mundu vera nokkuð ölvaðir, því þeir spöruðu ekki að hella í sig, þegar þeir áttu kost að ná í vín. Áður en langt um leið kom Þorgrímur inn í herbergið til mín og heilsaði mér glaðhlakkalega. Eftir stutt viðtal snaraði hann sér upp í rúmið til mín og vildi koma fram vilja sínum. Ég reyndi eftir öllum mætti að bægja honum frá mér, en svo fóru þó leikar, að ég beið fullan ósigur. Eftir nokkra stund drattaðist hann á burt. En ég var í uppnámi og æsingi, svo að ég gat ekki sofnað fram eftir allri nóttu. Þegar ég var í þann mund að festa svefninn, heyrði ég rjálað við hurðina í herbergi mínu, og varð glaðvakandi um leið. Þetta var þá Þórarinn. Hann kom inn með mestu hægð, en þó sá ég strax, að hann var nokkuð kenndur. Þótt hann væri mun aðsópsminni en bróðir hans, kom fljótt í ljós, hvert erindi hans var. Hann vildi sem sé njóta sömu hlunninda og bróðir hans. Auðvitað neitaði ég þessu harðlega til að byrja með. En með sjálfri mér hugsaði ég sem svo, að úr því sem komið væri, kæmi að litlu haldi þótt ég sýndi mótþróa. Það var aðeins til að gjöra illa verra… ⁴²

Það er ekki fyrr en komið er fram á öndverða 20. öldina, að fram koma skrif sem lýsa með ítarlegri hætti reynsluheimi kvenna á ofbeldi karla gegn þeim. Þá koma til tjáningarform kvenna sem til samans mætti kalla örsagnir, stuttar sagnir sem miðla á einkar áhrifaríkan hátt reynslu kvenna af kynbundu ofbeldi – eitthvað sem kalla má tilfinningatjáningu kvenna. Þessi örsagnahefð kvenna mótast ugglaust af efniviðnum, kynferðisofbeldinu. En líkt og rannsóknir sýna, þá er sársaukafullt fyrir konur að rifja upp minningar að nauðgunum; auk þess sem slíkar minningar eru oft brotakenndar; og margar konurnar vilja fremur gleyma en muna.⁴³ Í ljósi þess er örsagnaformið vel til þess fallið að miðla minningum af nauðgunum, ekki síst tilfinningum kvennanna. Örsagnaformið var þekkt í einni mynd á fyrri öldum Íslandsbyggðar, en þar var um að ræða áðurnefnda sagnadansa (nauðungarkvæði) sem lögðust af á miðöldum. Örsagnir kvenna um kynbundið ofbeldi vöknuðu svo til lífsins á ný í nýjum myndum á 20. öldinni.⁴⁴ Þar má nefna ljóðagerð kvenna og smásögur kvenna, á borð við smásöguna Sunnudagskvöld til mánudagsmorguns (1951) eftir Ástu Sigurðardóttur, sem fjallar um nauðgun út frá sjónarhorni konu. Nýjasta dæmi slíkra örsagna eru síðan #metoo sagnir kvenna. Af þeim konum er stigu fram undir formerkjum #metoo, má nefna konur sem sinna heimilisverkum inn á heimilum annarra, líkt og innanhússhjúin hér fyrr á tímum. Þær konur miðluðu reynslu sinni af kynferðisofbeldi í starfi sínu, á þann veg sem vinnukonur fyrri tíma, gátu ei. Síðan má geta áðurnefndrar doktorsrannsóknar minnar á sögu ráðskvenna, þar sem ég hef þegar tekið viðtöl við tugi fyrrum ráðskvenna, sem margar hafa lýst kynferðisofbeldi sem þær upplifðu í sinni ráðskonuvist. Sú heimildaöflun mín sýndi hve áhrifaríkt viðtalsformið er fyrir konur til að tjá sig um ofbeldi sem þær hafa orðið fyrir. Einn mikilvægur kostur viðtalsins felst í því að viðmælandinn, konan, getur á fáeinum augnablikum sagt frá atburði sem hefur haft mótandi áhrif á allt hennar líf. Ég hef leitt hugann af því, hvert þær munnlegu örsagnir fyrrum ráðskvenna af kynbundu ofbeldi hefðu ratað, ef þær konur hefðu verið uppi á fyrri öldum. Og tel að þær hefðu að öllum líkindum sameinast eilífri þögn meirihluta misnotaðra kvenna  ∞

Heimildir:

1. Hreggviður Hreggviðsson ((duln. f. Benjamín Sigvaldsson), Kyntöfrar: Ævisaga Kolbrúnar frá Krókárgerði, bls. 60. Sagnakonan kemur fram undir dulnefni.
2. Af þeim bókum sem stuðst var við í úttektinni varðandi þjóðsögur, eru helstar: Þjóðsögur og sagnir, eftir Torfhildi Hólm; Íslenzkar þjóðsögur og ævintýri, eftir Jón Árnason; Þjóðsögur og munnmæli eftir Jón Þorkelsson; og Íslenskar þjóðsögur og ævintýri, eftir Einar Ól. Sveinsson.
3. Sjá: Már Jónsson, Dulsmál 1600-1900: Fjórtán dómar og skrá (2000). Sjá einnig: Inga Huld Hákonardóttir, Fjarri hlýju hjónasængur: Öðruvísi Íslandssaga (1992).
4. Málþingið „Framkoma karlmanna á átjándu og nítjándu öld gagnvart konum“ var haldið af Félagi um átjándu aldar fræði, þann 8. febrúar 2020. Auk mín voru þar með erindi, Erla Hulda Halldórsdóttir, dósent í sagnfræði við Háskóla Íslands; Már Jónsson, prófessor við sagnfræði við Háskóla Íslands; og Sigurgeir Guðjónsson, doktor í sagnfræði og sjálfstætt starfandi fræðimaður. Erindi mitt, sem grein þessi byggir á, bar heitið „Hver hefir gert henni svo illt, að hún vilji firra sig lífinu? Umfjöllun um ofbeldi karla gegn konum í hjúastétt.“
5.  Draugssonur verður prestur. Það má geta þess að það er ákveðið minni, þegar að draugur nauðgar konu, að þá verður hún ólétt og eignast son, sem síðan gerist prestur. Seinna í sögunni kemur svo í ljós að sonurinn er draugur.
6. Mér sýnist á öllu að það sé til minna af efni um kynferðisofbeldi gegn konum í hjúastétt í ævintýrum en í þjóðsögum. Ástæðan er kannski einföld, nefnilega að ævintýri fjalla yfirleitt um konungsfólk, og/eða karl, kerlingu og börn þeirra í koti. En sögupersónur er tilheyra hjúastétt koma þar sjaldnar við sögu.
7. Sif Ríkharðsdóttir fjallar um meykóngasögurnar, m.a. með hliðsjón af kynferðislegu ofbeldi gegn þeim kvenpersónum. Sjá: „Meykóngahefðin í riddarasögum: Hugmyndafræðileg átök um kynhlutverk og þjóðfélagsstöðu.“ Þess ber að geta að sumar konur í draugasögum sem eru í sama flokki og sagan Draugssonur verður prestur, er nauðgað af biðlum sem þær hafna, rétt eins og meykóngarnir. Minnið um vonda biðilinn er reyndar alþekkt í alþýðusögunum.
8. Dagbjört Torfadóttir (f. 1938), Vinnukonur í þjóðsögum Jóns Árnasonar (2016).
9. Helga Kress, „Eftir hans skipun: Natansmál í ljósi sagnadansa og eftirmæla Agnesar“, bls. 118.
10. Fáar alþýðusögur segja frá björgun karla á vinnukonum. Hins vegar má nefna sagnir þar sem griðkonur nota eigin bragðvísi til að flýja döpur örlög þeirra kvenna sem er nauðgað. Benda má á hina kunnu sögu Djákninn á Myrká, þar sem þjónustutúlkan Guðrún kemst undan draugsdjáknanum með því að hringja kirkjubjöllunum. Einnig má nefna jólanætursögurnar, sem fjalla um það þegar að heimilisfólk fór til kirkju á jólanótt, að undanskildum einum aðila sem átti að vakta bæinn, en dæmi um slíkar vökukonur voru vinnukonur. Í þeim jólanætursögum er sögusviðið ætíð torfbær umvafinn rökkri jólanætur, þar sem vinnukona situr ein við ljóstýru. Það sem einkennir sögusvið þeirra sagna, er að konan er ein á bænum,  og um leið varnarlaus gegn utanaðkomandi hættum – enda eru hættur sem eiga upptök sín innandyra sjaldnast umfjöllunarefni alþýðusagna. Í jólanætursögunum kemur ókunnugur maður inn í bæinn, og; „settist á rúmið hjá henni, lét vel að henni og vildi kyssa henni og klappa og fá hana til fylgilags, en hún vildi hann ekki og var hin versta við hann svo hann fór í burtu svo búinn.“ (sjá Álfafólkið í Loðmundarfirði). Konur í jólanætursögum, vinnukonur eður ei, náðu yfirleitt sjálfar að losna úr greipum huldumannanna. Í tengslum við sögur af vinnukonum sem björguðu eigin skinni, má einnig nefna sögu af vinnukonu sem óttaðist fjölkynngi karls eins er var ástfanginn af henni, er tók á það ráð að vera einkar ókvenleg í framkomu til að losna undan ágengni hans. Sjá söguna: Þess gætir ekki, Mundi minn, í svo mikilli mjólk.
    En til er þó frásögn af því þegar að griðkonu, mjaltakonu, er bjargað af karli frá því að vera nauðgað – af sjálfum útlaganum Gretti Ásmundssyni. En líkt og sagan sýnir, þá þurfti griðkonan að greiða fyrir björgun sína með mjólkurstuldi. Sá þjófnaður varð griðkonunni hins vegar dýrkeyptur, því verknaðurinn leiddi hana á vit nauðgara síns, huldumannsins. Björgunin snerist því upp í andhverfu sína, ef björgun skyldi kalla. Björgunin á griðkonunni í sögunni Grettir, griðkonan og huldumaðurinn, svipar til bjargana á sumum konum í útilegumannasögunum. Þær konur voru neyddar til að eiga ofbeldismenn. Er líður á söguna kemur í ljós að ofbeldismaðurinn er bjargvættur konunnar, í gervi illmennis. Boðskapur þeirra sagna er sá, að ef kona þolir ofbeldi af hendi karlsins í nægilega langan tíma, þá mun hann taka á sig mynd hetju; karlinn bjargar konunni frá sér sjálfum.
11. Í dómsskjölum er að finna ítarlegri upplýsingar um bakgrunn þolenda og gerenda.
12. Eyjólfur Guðmundsson, Merkir Mýrdælingar, bls. 288.
13. Eyjólfur Guðmundsson, Merkir Mýrdælingar, bls. 287. Samsvörin má finna í aðkomu að vettvangi misnotkunarinnar í sögunni sem hér var vísað til og sögn úr syrpu Torfhildar Hólm: „Svo voru föt hennar bundin með snæri upp yfir höfuð, að hún sá ekki frá sér, og hendur hennar reyrðar, að ekki mátti hún hreyfa þær“. Hér að framan var aðkomu vettvangsins lýst í bókinni Merkir Mýrdælingar. En líkindi má finna í sögunni Vondi unnustinn, er segir af unnusta barnshafandi konu sem ætlaði að drekkja henni: „Var utanyfirpilsið bundið fram yfir höfuð og í því stór steinn. Þegar hann hafði leyst það, sá hann að búið var að troða stórum sjóvettling upp í stúlkuna.“
14. Í tengslum við umfjallanir á nauðgunum á konum fyrir utan bæjarmörk, þá má nefna að algengast var að fréttaflutningur tæki til nauðgana á konum á víðavangi á 19. öld en lítið sem ekkert spurðist til naugðana innan bæjarmarka. Þetta gilti ekki síst um slíkar fréttir af erlendri grundu, s.s. fréttaflutningur Íslendinga í Vesturheimi er dæmi um.
15. Stúlka hverfur.
16. Konur í nútímanum verða mun oftar fyrir ofbeldi af hendi karla í heimahúsum, líkt og formæður þeira. Sjá vef. Guðbjörg S. Bergsdóttir og Rannveig Þórisdóttir, Heimilisofbeldi 2010. https://www.logreglan.is/wp-content/uploads/2014/12/Heimilisofbeldi-ágreiningur-og-ofbeldi-milli-skyldra-og-tengdra-eins-og-það-birtist-%C3%AD-gögnum-lögreglu-útg.-2010.pdf
17. Harka Magnúsar sýslumanns.
18. Vinnukonur í alþýðsögum fara sjaldnar af bæ en aðrar kvenpersónur í þeim sögum.
19. Hér má benda á óútkomna grein mína „#metoo mælt af munni fram“ sem birt verður í Fléttur V, þar sem ég fjalla um ofbeldi gegn ráðskonum innanstokks, m.a. með hliðsjón af lýsingum af heimilisofbeldi.
20. Elínborg Lárusdóttir, Frá liðnum árum: Endurminningar Jóns Eiríkssonar frá Högnastöðum, bls. 107-110. Frásagnarbrotið sem vitnar er hér til, er lýsandi fyrir slæm kjör vinnuhjúa. Þegar hér kemur við sögu hafa tvær vinnukonur strokið úr vistinni, auk vinnumanns. Ekki er hægt að segja til um hvort konurnar hafi orðið fyrir kynferðisofbeldi, líkt og gjarnt er með heimildir er fjalla um strok kvenna í hjúastétt úr vist. Víst er að bóndinn og kona hans beittu hjú sín mikilli vinnuhörku og sveltu þau. Þá var flótti af bænum eina úrræði þeirra og það nýttu þau.
21. Ragnheiður Davíðsdóttir, Lífsbók Laufeyjar, bls. 32-33.
22.  Um þagnir fyrrum ráðskvenna um kynbundið ofbeldi í viðtölum mínum við þær konur, fjallaði ég á vefsíðu tímaritsins Oral History Review. Skrifin varpa ljósi á framsetningu þagna ráðskvenna um kynbundið ofbeldi. Sjá: Vef. Dalrún J. Eygerðardóttir, „Documenting Tears.“ Oral History Review, 18. október 2019, https://oralhistoryreview.org/oral-history-projects/documenting-tears/
23. Sjá sem dæmi Sunnefumálið á 17. öld. Vitnisburður Sunnefu  Jónsdóttur vitnar um þvingun.
24. Ragnheiður Davíðsdóttir, Lífsbók Laufeyjar, bls. 31.
25. Sigríður Th. Erlendsdóttir, Atvinna kvenna í Reykjavík 1890-1914, bls. 19. 
26. Guðmundur Jónsson, Vinnuhjú á 19. öld, bls. 30.
27. Elín Pálsdóttir, „Lög og aðrar réttarheimildir er varða konur“, bls. 30.
28. Sigríður Th. Erlendsdóttir, Atvinna kvenna í Reykjavík 1890-1914, bls. 149.
29. Trúnaðarsamtal kvenna er tjáningarform sem konur hafa nýtt í aldaraðir, til að miðla reynslu sinni af slæmri framkomu karla. Um það frásagnarform kvenna hef ég fjallað um í mínum kvennasögurannsóknum. Sjá til dæmis, Dalrún J. Eygerðardóttir, „Drifting: Feminist oral history and the study of the last female drifters in Iceland.“
30. Júlíana Þóra Magnúsdóttir í „Þjóðsagnasöfnun og kyngervi“, bls. 167-168. Í greininni segir að að einn af skrásetjurum Jóns Árnasonar hafi átt í erfiðleikum með að fá „áflatrúarkerlingu“ eina til að að segja sér sagnir af vættum, og ætlaði því að senda dóttur sína. Sem sýnir að samtöl kvenna var kjörinn vettvangur fyrir konur til að miðla sögulegri reynslu sinni.
31. Vinnukonan kemur við sögu í útburðarsögnum í hlutverki sjálfselskandi móðurinnar: „Einu sinni var vinnukona á bæ. Hún hafði orðið þunguð…“ Sjá: Móðir mín í kví, kví.
32. Móðir mín í kví, kví.
33. Til manns var ég ætluð.
34. Skortur á lýsingum af sögnum er miðla tilfinningum kvenna sem beittar hafa verið kynferðisofbeldi, á ekki aðeins við um sagnir um lægri stéttir kvenna. Í greininni „Meykóngahefðin í riddarasögum“ segir Sif Ríkharðsdóttir, að sögurnar Clári saga og Sigurðarsaga þogla, gefi ei innsýn í „tilfinningaheim“ meykónganna. Án þess þó að dansarnir geri beint grein fyrir líðan kvennanna á meðan verknaðinum stendur, eða í kjölfar hans.
35. Draugssonur verður prestur. Það má geta þess að það er ákveðið minni, þegar að draugur nauðgar konu, að þá verður hún ólétt og eignast son, sem síðan gerist prestur. Seinna í sögunni kemur svo í ljós að sonurinn er draugur.
36. Sjá til dæmis kveðskap vinnukonu einnar í sögunni Sæmundur fróði. Hún óskaði þess að taka saman við húsbóndann og um leið öðlast betra líf: Eina vildi eg eiga mér / óskina svo góða, / að eg ætti synina sjö / með Sæmundi hinum fróða.“ Húsbóndinn, Sæmundur Fróði, refsaði henni fyrir óskina og hét því að hún myndi látast af barnsförum er hún eignaðist síðasta barn þeirra. – Ber að geta að karlkyns sögupersónur kveða oftar en kvenkyns persónur í alþýðusögum. 
37. Um ólíkar áherslur kynjanna í frásögnum hefur Lynn Abrams fjallað um, í tengslum við munnlega sögu, í bók sinni Oral History Theory. Þar segir m.a. að konur fjalla meira um nærumhverfi sitt á meðan karlar segja sögur í víðara samhengi.
38. Það liggja eflaust fyrir rannsóknir um efni alþýðusagna með hliðsjón af umfjöllun þeirra um kynbundið ofbeldi og aðkomu sagnakvenna. En sökum þess að hér er um almenna umfjöllun að ræða sem var sniðin þröngur tímarammi vegna flutnings erindisins, þá gafst ekki færi á hafa uppi á slíkum fróðleik. 
39. Til samanburðar má geta að í Íslendingasögunum, eru orð kvenna yfirleitt sett fram til að fleyta fram ákveðinni atburðarás í sögu karla, fremur en að varpa ljósi á tilfinningar kvenna. Það á líka við um orð griðkvenna Íslendingasagnanna: „griðkonur eggjuðu til hefnda ekki síður en húsfreyjur, sem áttu um mikið að mæla.“ Sjá „Sambúð húsbænda og hjúa á lýðveldistíma“, bls. 233.
40. Jónas Jónasson, Frelsisherinn.
41. Hreggviður Hreggviðsson ((duln. f. Benjamín Sigvaldsson), Kyntöfrar: Ævisaga Kolbrúnar frá Krókágerði, bls. 42-43. Sagnakonan er undir dulnefni.
42. Hreggviður Hreggviðsson ((duln. f. Benjamín Sigvaldsson), Kyntöfrar: Ævisaga Kolbrúnar frá Krókágerði, bls. 42-43. Sagnakonan er undir dulnefni. 
43. Sigrún Júlíusdóttir, Nauðgun, bls. 48. Þar fjallar Sigrún um erfiðleikana sem fylgja því fyrir konur að miðla reynslu af nauðgun.
44. Sjá samanburðarathugun mína á um örsögnum/atburðarsögnum kvenna um kynbundið ofbeldi á miðöldum og í samtímanum. Sjá: Dalrún J. Eygerðardóttir, „Nútímasagnadansinn #Metoo“,Hugrás. Vefrit Hugvísidasviðs Háskóla Íslands 2. janúar 2018    https://hugras.is/2018/01/nutimasagnadansinn-metoo/

[fblike]