Það gerist ekki á hverjum degi að ungur, erlendur fræðimaður taki það upp hjá sjálfum sér að verja mörgum árum til doktorsrannsókna á málefnum er varða sérlega Ísland. Það kemur þó fyrir og einn þeirra er danska fræðikonan Ann-Sofie Gremaud Nielsen sem varði doktorsritgerð sína við Kaupmannahafnarháskóla nú í sumar. Ritgerð hennar fjallar um sambandið milli Íslands og Danmerkur, áhrif þess á íslenska þjóðarímynd og hvernig hún síðan birtist í lýsingum á íslensku landslagi. Ritgerðin er skrifuð út frá kenningum eftirlendufræða (e. post-colonialism) og kenningum um svokallaðar dul-lendur (e. crypto-colonies).
Blaðamaður settist niður með nýbakaða doktornum nokkrum dögum eftir vel heppnaða doktorsvörn hennar til að heyra meira um rannsóknir hennar og skoðanir á íslenskri þjóðarvitund og íslenskum samfélagsmálum.
Ann-Sofie segist hafa verið alls ótengd Íslandi þegar að faglegur áhugi hennar á landinu vaknaði. „Ég var að skoða fortíð Danmerkur sem nýlenduveldis og augu mín fóru einkum að beinast að þætti Íslands í þeirri sögu. Þar kom líka inn áhugi minn á íslensku auk þess sem ég dáðist að Björk, Sigur Rós og annarri íslenskri tónlist, eins og svo margir aðrir. Ég fluttist svo til Íslands 2007 til að kynnast landinu betur og þá má segja að ég hafi fyrst tengst landinu persónulega.“
Hún fluttist til Hvolsvallar og bjó þar í eitt ár og kenndi dönsku í grunnskólanum á staðnum. Hún nýtti tímann einnig vel til rannsókna og langaði m.a. að skoða hvaða rannsóknir í eftirlendufræðum lægju fyrir á Íslandi og vildi þá helst komast í tengsl við íslenska rannsóknarstofnun í slíkum fræðum. Hún gekk manna á milli en komst að lokum að því að engin slík stofnun fyndist og lítið væri um rannsóknir þar sem þessari nálgun væri beitt og litið gagnrýnum augum til fortíðar og valdatengsla fyrri tíma:
„Síðar komst ég að því að slíkar rannsóknir eru vissulega stundaðar á Íslandi en það svar sem ég fékk þessum tíma var það að Íslendingar vildu heldur horfa til nútíðar og framtíðar en að vera að horfa aftur. Það svar, svo og lítil hefð fyrir eftirlendurfræðum, fannst mér verðugt rannsóknarefni út af fyrir sig. Ísland er eitt þeirra landa sem falla undir það sem franski mannfræðingurinn Claude Lévi-Strauss kallaði „heitt samfélag” í þeirri merkingu að þar hefði fortíðin mikið gildi. Viðhorfið til þessarar fortíðar er vissulega gagnrýnið í rannsóknum sumra íslenskra fræðimanna en mér finnst oft vanta upp á viðlíka hugarfar annars staðar úti í samfélaginu, t.d. í íslenskum fjölmiðlum.”
Margt í niðurstöðum þinnar rannsóknar kemur inn á það sem ýmsir íslenskir fræðimenn hafa rætt undanfarin ár. Hvað leggur þú nýtt við þær niðurstöður sem þegar eru þekktar?
„Ég skoða íslenska menningarsögu fyrst og fremst út frá sjónræna þættinum og þetta er fyrsta stóra rannsóknin á þeim þætti, eftir því sem ég best veit. Ég beini líka sjónum að sambandinu við Danmörku og hvernig Ísland hefur verið notað í Danmörku, bæði í íslensku og dönsku myndefni. Önnur sambönd, eins og það íslenska við Bandaríkin í seinni tíð, skipta augljóslega máli líka en það liggur utan minnar rannsóknar. Umfang rannsóknarinnar er að einhverju leyti líka það sem ég tel að varpi nýju ljósi á myndina og sú staðhæfing mín að sambandið við Danmörku hafi haft mikil áhrif, bæði fyrir Danmörku og Ísland, og hafi það enn.”
Einhverjir myndu sjálfsagt lyfta brúnum þegar þeir heyrðu að sambandið við Danmörku hafi mikil áhrif á sýn Íslendinga í dag.
„Þannig er það ekki heldur nema hvað varðar leifar af sögulegum rótum sem birtast víða, t.d. í að íslensk börn læra enn dönsku í skóla og að Íslendingar leggja mikið leið sína til Kaupmannahafnar. Ýmislegt í þessa veru gerir það að verkum að tengslin haldast þó að ég skilji vel að fólk taki ekki endilega eftir þeim. Í Danmörku er hins vegar ótrúlega lítil vitneskja um Ísland meðal ungs fólks og það hefur komið mér á óvart. Það virðist ekki vera vakin athygli á neinum sérstökum sögulegum tengslum við landið, t.d. í skólakerfinu. Þess vegna verður maður virkilega að leita upplýsingarnar uppi í Danmörku vilji maður átta sig á sögulegu tengslunum.”
Hvernig koma þessi tengsl landanna helst fram í íslensku myndefni?
„Ég styðst í rannsókn minni við kenningar mannfræðingsins Michaels Herzfeld um svokallaðar dul-lendur (e. crypto-colonies) sem mér þykja skýra vel sambandið milli Íslands og Danmerkur. Mín niðurstaða er sú að þegar lítið land, eins og Ísland, hefur verið í svona miklu sambandi við erlent afl í margar aldir þá verði sjálfsmynd þjóðarinnar samofin tengslunum við valdhafann. Þessi einkenni sér maður fram á þennan dag, t.d. í tvíbentu sambandi við náttúruna. Þarna spilar líka inn í mjög seint til komin en hröð nútímavæðingu. Mér fannst Stefán Jón Hafstein koma vel inn á þetta nýlega þegar hann lýsti ástandinu á Íslandi út frá samhengi nýfrjálsra þjóða, t.d. í Afríku. Samfélagið er nýtt og óstöðugt. Það er ekki þar með sagt að þar sé á ferðinni slæmt samfélag en rökin byggja á því að ný samfélög eru oft óstöðug. Þarna greini ég hvernig íslenska sjónarhornið tengist heimsvaldastefnu, þ.e. út frá mikilvægi þess að taka sér stöðu út frá því að vera annað hvort náttúrufólk eða siðvædd þjóð.”
Ann-Sofie segir að Danir hafi verið stórir gerendur í því að móta ímyndina af Íslandi sem sögueyju með glæsta fortíð.
„Það var mikilvægt fyrir Danska konungsveldið á 19. öld að slá á minnimáttarkennd gagnvart nágrönnum sínum, eins og þeim sænsku og þýsku, en einnig til að sýna sig og sanna sem merkilegt menningarsvæði, t.d. gagnvart því ítalska sem var mjög haldið á lofti af menntafólki á á þessum tíma. Þar gegndi goðsagnakennd framsetning um íslensku söguöldina og bókmenntaarfinn mikilvægu hlutverki í því að sýna fram á að konungsveldið í heild hvíldi á merkilegum arfi. Þetta varð svo að ráðandi ímynd Íslands sem svo blandast tengingunni við framandi náttúru sem einnig hefur á sér goðsögukenndan blæ. Þarna má líka leita ákveðinna róta í áhrifaríkum kenningum danska prestsins N.F.S. Grundtvigs sem hélt því fram um svipað leyti að alþýðumenningin í sveitum væri hin sanna menning og það mátti m.a. heimfæra upp á íslenska menningu.”
Ann-Sofie segir það áhugavert hvernig enn sé leikið á þessa strengi á Íslandi sem byggist á væntingum utan frá:
„Íslendingar vita vel hversu vel það gagnast þeim að viðhalda ímyndinni af nokkurs konar náttúrufólki, t.d. þegar kemur að því að selja fisk eða laða að sér ferðafólk. Það er í sjálfu sér ekkert að því, þó að þar sé auðvitað mjög frjálslega farið með staðreyndir þegar hugsað er út í hversu takmarkað ímyndin rímar við hversdagslíf venjulegra Íslendinga. Þarna er verið að gæla við ákveðna sýn sem gengur langt aftur í menningarsögunni þar sem náttúran hefur lengst af verið bundin einhverju villtu og ósiðvæddu og því að hafa ekki fyllilega stjórn á nútímalífsháttum. Menning, stjórnmál og efnahagsmál eru ekki aðskilin fyrirbæri þegar kemur að ímyndarsköpun og þar er frumstæða náttúrusýnin ekki endilega jákvæð fyrir land og þjóð á öllum sviðum. Það gildir því að vera meðvitaður um áhrif ímyndarinnar.”
Ann-Sofie segir að það sé raunar alls ekki svo að Ísland hafi gert út á þessa náttúruáherslu alla tíð:
„Íslandi var mjög í mun á löngu tímabili um miðja 20. öldina að kynna sig fyrst og fremst fyrir umheiminum sem framþróað og borgarvætt land. Þetta má t.d. sjá af myndefni sem Ísland hélt fram á heimssýningunni í New York 1939-40 þar sem landið setur í fyrsta sinn fram sína eigin mynd gagnvart umheiminum. Í því kynningarefni er mikið sýnt af Reykjavík og hún kynnt sem háþróuð borg með háskólum og öðrum álíka stofnunum. Síðan kemur afturhvarf til náttúruímyndarinnar í kringum enduruppvakta aðdáun á Íslandi á tíunda áratugnum.”
Hún segir það athyglisvert við þessa mynd um sterk tengsl við náttúruna að henni er aðallega haldið á lofti af mjög borgarvæddu fólki – því sem hefur í raun kannski minnst tengsl við náttúruna:
„Þetta er hópur sem oft hefur varið nær allri sinni ævi í borgarlandslagi, annað hvort á Íslandi eða erlendis, og býr yfir borgarvæddu viðhorfi um náttúruna sem töfrandi fyrirbæri. Náttúrumyndin sem þessi hópur setur fram, meðal annars í kynningarefni og sést í listsköpun Bjarkar, Sigur Rósar og fleiri, gengur svo vel ofan í sama borgarvædda hóp útlendinga sem vill heimsækja landið og upplifa út frá þessum forsendum. Þegar ég bjó á Íslandi kom það mér hins vegar á óvart að það er í raun og veru bara mjög lítill og afmarkaður hópur Íslendinga sem samsamar sig þessum hugmyndum sem eru í hugum útlendinga svo einkennandi fyrir Íslendinga. Ég varð t.d. vör við það að fólk úti á landi átti mjög erfitt með að tengja sjálft sig við þá mynd sem listafólk eins og Björk dregur upp af íslenskri náttúru.”
Ann-Sofie fjallar einnig um það í rannsókn sinni að á undanförnum árum hafi komið fram íslenskt listafólk sem andæfir þessum ráðandi hugmyndum um íslensk einkenni:
„Þetta listafólk hefur meðal annars bent á tvöfalt siðgæði í framsetningunni um hreina og óspillta náttúru út á við en stórfellda auðlindanýtingu inn á við. Þetta má t.d. sjá í verkum myndlistarkonunnar Óskar Vilhjálmsdóttur frá 2005 sem hún nefndi Skítland (þ. Scheissland) og sýndi í Þýskalandi. Þar vakti hún athygli Þjóðverja á stóriðjustefnu íslenskra stjórnvalda og vildi sýna fram á að ímyndin um hreina Ísland væri á veikum grunni byggð og að í raun væri umhverfisvitund mun meiri í Þýskalandi en á Íslandi.”
Hvað hefur Dani sem rannsakað hefur tengsl Íslands og Danmerkur um samband landanna að segja. Hvernig upplifir hún hin fornu menningarlegu tengsl í dag:
„Þau minnkuðu auðvitað smám saman og það hélst í hendur við alþjóðlega þróun um aukna kröfu ríkja til sjálfstæðis og þannig slepptu Danir að lokum tökunum. Þó komu upp einstaka skærur eftir á, t.d. í handritamálinu. Í dag er hins vegar ákveðið ósamræmi í því hvernig Íslendingar og Danir upplifa samband þjóðanna. Íslendingar líta enn að nokkru leyti á það út frá nýlendutímanum en hann er að miklu leyti dottinn út úr danskri vitund.”
Hún segir að skinið hafi í þessi tengsl þegar að danskir fjölmiðlar tortryggðu íslensku útrásina og fóru síðan hörðum orðum um íslenska fjámálakerfið eftir hrunið 2008.
„Þar sá maður að samband þjóðanna í nýlendusamhengi olli því að Íslendingar eru enn viðkvæmir fyrir því sem Danir segja um land og þjóð. Svo má velta hlutunum fyrir sér út frá menningarsögulegu sjónarhorni og spyrja sig af hverju svona margir útrásarvíkinganna völdu að gera sig breiða einmitt í Kaupmannahöfn og London. Ég freistast til að horfa á það sem nokkurs konar Davíð- og Golíat-frásögn þar sem sá litli ætlar að snúa aftur og gera upp fortíðina. Þá er ég að hugsa til nýlenduskeiðsins í danska tilvikinu og Þorskastríðanna í því enska. Í þeirri orðræðu gera menn ráð fyrir því að Danir líti enn á sig sem hluta af þessu sambandi, sem nýlenduherrar gagnvart Íslandi, en ég er ekki viss um að svo sé. Til eru Danir sem fylgjast vel með íslenskum málefnum en flestir vita því miður ótrúlega lítið um Ísland. Þannig að þetta skipti flesta Dani, satt best að segja, frekar litlu.”
Ann-Sofie segir að ástæða sé til að auka þekkingu Dana á Íslandi og vekja þá til vitundar um tengsl landanna:
„Í þessi þrjú ár sem ég vann að doktorsrannsókn minni þá hefur fólk í auknum mæli snúið sér til mín þegar það vill vita eitthvað um Ísland. Þá hef ég komist að því hversu litlar upplýsingar eru til um Ísland og það finnst mér vera slæmt. Mér finnst það líka til ama hversu mikið af íslenskum rannsóknum kemur bara út á íslensku. Þessi skortur á efni á útbreiddu tungumáli verður til þess að það verður til ósamhljómur á milli þess sem rætt er innbyrðis á Íslandi og þess sem útlendingar geta lesið sér til um íslensk málefni. Ég hvet alltaf danska blaðamenn sem koma að máli við mig til að fara til Íslands og fjalla um það því ég veit að þeir myndu súpa hveljur yfir öllum þeim spennandi sögum sem þeir gætu sagt þaðan, bara ef þeir kynntu sér land og þjóð aðeins betur.”
Sigurður Ólafsson,
stjórnmálafræðingur
Leave a Reply