Hver fær að blása á kertin? 200 ára afmæli H.C. Andersen 2005

Laugardaginn 2. apríl 2005 var íslenska Sjónvarpið, líkt og 14 aðrar sjónvarpsstöðvar í Evrópu, með tveggja klukkustunda beina útsendingu frá sérstakri hátíðarskemmtun sem haldin var á íþróttaleikvangnum Parken í Kaupmannahöfn í tilefni af því að þennan dag voru 200 ár liðin frá fæðingu danska rithöfundarins Hans Christian Andersen. Skipuleggjandi þessa viðburðar var H.C. Andersen 2005 Fonden en bakvið þann sjóð stóðu borgaryfirvöld í Óðinsvéum, héraðsstjórn Fjóns og nágrennis, danska ríkið undir forystu menntamálaráðuneytisins og loks menningarsjóðurinn Bykubenfonden sem danskir sparisjóðir komu upprunalega á fót. Skemmtunin á Parken var hápunktur á þriggja daga opnunarhátíð afmælisárs Andersen en dagskrá þess stóð fram í desember með margháttuðum menningarviðburðum víðasvegar um heim sem margir voru styrktir af HCA 2005 Fonden. Alls námu styrkir sjóðsins til einstakra verkefna ríflega 100 milljónum danskra króna og skiptust þeir á 168 ólík verkefni. Opnunarhátíðin 2. apríl er ekki innifalin í þessum tölum.

Á sviðinu á Parken kom fram fjöldi listamanna og skemmtikrafta; meðal þeirra voru bandaríska sópransöngkonan Renee Fleming, franski raftónlistarmaðurinn Jean Michel Jarre, danski trymbillinn Lars Ulrich úr þungarokkshljómsveitinni Metallica, ástralska söngkonan Olivia Newton-John, norska poppgoðið Morten Harket úr popphljómsveitinni A-ha, nýsjálenska sópransöngkonan Haylay Westerna, enski leikarinn Roger Moore, bandaríski söngvarinn Harry Belafonte og danska fyrirsætan Helena Christensen. Fulltrúi Íslands var hljómsveitin Sigur Rós, sem lék undir túlkun Konunglega danska dansflokksins á sögunni „Litla stúlkan með eldspýturnar“.[1]  Mest umtal vakti þó atriði bandarísku rokkstjörnunnar Tinu Turner en samið hafði verið við hana um þátttöku með skömmum fyrirvara þegar samningar við aðrar stórstjörnur brugðust. Tina söng tvo þekkta smelli þetta kvöld, „What’s Love Got To Do With It“ og „Simply the Best“ og fékk í sinn vasa 5,7 milljónir danskra króna sem nemur rúmulega 125 milljónum íslenskra króna á núvirði. Alls kostaði opnunarhátíðin ríflega tífalda þá upphæð en sala á yfir 30.000 aðgöngumiðum og sjónvarpsrétti náði ekki að greiðan niður allan kostnaðinn. Opinberar tölur um tap af þessu kvöldi voru um 13 milljónir danskra króna.[2]

Mikil blaðaskrif urðu um þessa opnunarhátíð í Danmörku og þá ekki síst þátttöku Tinu Turner. Bragi Ásgeirsson skrifaði ítrekað í Morgunblaðið um þetta mál og rakti meðal annars gagnrýni Mariönnu Krogh Andersen í Weekendavisen á stefnu og störf stjórnar HCA 2005 Fonden. Bragi sagði meðal annars:

„Líta skal til þess, að þótt ærsl og eldglæringar fylgi risasjóum með háværa dægururtónlist í forgrunni er einungis um eins konar sjálfsfróun afmarkaðs hóps sauðtryggra aðdáenda að ræða, í bakgrunni ríður gróða- og neysluhyggjan röftum. Áhangendurnir ekki þjóðarsálin í það heila, einungis ágengur minnihluti eins og gerist um boltaíþróttir. Í þessu tilviki var slíkur með hverfandi áhuga á ævintýraskáldinu og lífshlaupi hans kallaður til svipmikilla leikrænna athafna. Þjóðin fékk sem sagt á upphafsreit fullháværan skammt af skáldinu, eitthvað í líkingu við stundarfroðu … Hopp og rassaköst Tinu Turner rímuðu þannig ekki tiltakanlega við lífshlaup H.C. Andersens, þótt hann hafi í bernskum gáska trallað og sungið: Alt danser, / tro mine ord.“[3]

Svo fór að neikvæða umræðan í kringum Tinu Turner var það sem stóð upp úr í huga Dana undir lok afmælisársins. Í raun varð hún einhvers konar samnefnari fyrir það metnaðarfulla en umdeilanlega markmið skipuleggjenda afmælisársins „að eins margir og mögulegt er í Danmörku og erlendis, börn og ekki síst fullorðnir, öðlist meiri og margbrotnari þekkingu á skáldinu“.[4]  Ýmsir töldu að þarna væri innbyggð þversögn þar sem „fjöldahylli og margbrotin sýn ynnu hvor gegn annarri“.[5] Einnig var gerð athugasemd við að Andersen hefði í raun ratað í hendurnar á óprúttnum auglýsingamönnum sem hefðu breytt honum í fáfengilegt vörumerki, ekki bara í þeim tilgangi að auka útbreiðslu og skilning á verkum hans, heldur einnig og ekki síður til að selja danskar vörur, fegra ímynd Danmerkur og ýta undir ferðamannastraum þangað. Slagorð afmælisársins var „H.C. Andersen 2005 – Join the worldwide celebration“ en hugmyndin, samkvæmt opinberum gögnum, var að hinn „nútímalegi og tímalausi“ rithöfundur myndi „sýna heiminum, að Danmörk er land í fremstu röð þegar kemur að listum, menningu, hönnun, tækni og siðferði“.[6]  Markaðssetningin var í höndum almannatengslafyrirtækisins Have PR Kommunikation en lykilatriði í hernaðaráætlun þess var það sem á dönsku nefnist „co-branding“ og er skilgreint þannig að „tvö í sjálfu sér þekkt vörumerki taka höndum saman í þeim tilgangi að hafa not af táknrænni merkingu hvors annars“.[7]  Skólabókardæmi um þetta er þegar Disney kvikmyndaverið og MacDonald‘s hamborgarakeðjan taka höndum saman um kynningu á nýrri kvikmynd. Með hverju seldu barnaboxi á veitingastaðnum fylgir til að mynda lítil eftirlíking af persónu úr viðkomandi mynd.

Skýrasta dæmið um þetta „vörumerkjapúkk“ á Andersen-árinu var útnefning sérstakra velgjörðarsendiherra danska skáldsins út um víða veröld. Í þessum hópi voru þekktir rithöfundar og menningarvitar, þeirra á meðal Suzanne Brögger, Vigdís Finnbogadóttir og Václav Havel, en líka leikarar, íþróttafólk, stjórnmálamenn og rokkstjörnur, til að mynda Pele og Nina Hagen. Svo virðist sem jafnmikil (eða jafnvel meiri) áhersla hafi verið lögð á að fá þekkt andlit í þessi störf en fólk sem hefði sérþekkingu eða dálæti á H.C. Andersen, enda urðu sumir þessara aðila uppvísir að pínlegri fávísi um skáldið.[8]  Þar með varð ljóst að verið væri að blanda saman tveimur vörumerkjum sem ættu ekki samleið. Gagnrýnin á opnunarhátíðina í Parken snerist að einhverju leyti um þetta atriði. Valið á stjörnum á borð við Tinu Turner og Oliviu Newton John var að því marki misráðið að almenningur átti bágt með að sjá að „þessir listamenn hefðu sama gildismat og markmið og HCA 2005-verkefnið“.[9]

200 ára afmæli Andersen, rétt eins og 200 ára afmæli Jóns Sigurðssonar sem haldið var hátíðlegt á liðnu ári, er hluti af langri hefð minningarhátíða sem tengjast stórafmælum og ártíðum þekktra listamanna, vísindamanna og þjóðhetja víðsvegar um heiminn – einstaklinga sem ég hef viljað kalla veraldlega eða menningarlega þjóðardýrlinga. Í næstu grein, sem birtist á Hugrás innan skamms, verður afmæli Andersens meðal annars tengt fyrstu Shakespeare-hátíðinni sem efnt var til í Stratford-upon-Avon árið 1769, en í þriðju greininni um þetta efni verður vikið að afmælisveislum íslenskra þjóðardýrlinga.

 

---