Bræðralag manna á plánetunni Laí

Þessi grein Ástu Kristínar Benediktsdóttur um íslensku vísindaskálsdsöguna Ferðin til stjarnanna eftir Kristmann Guðmundsson birtist fyrst í tímaritinu Spássíunni sumarið 2011 (2. tbl., 2. árg.) og er endurbirt á Hugrás í tilefni af því að í dag eru liðin 110 ár frá fæðingu skáldsins.

„Fyrsta íslenska vísindaskáldsagan“?

„Ferðin til stjarnanna. Fyrsta „vísinda-skáldsagan“ sem hér hefur verið rituð“ segir í auglýsingu sem birtist í íslenskum dagblöðum í byrjun mars árið 1959. Höfundur skáldsögunnar skýldi sér á bak við dulnefnið Ingi Vítalín en nokkrum vikum eftir útgáfu bókarinnar var gert opinbert að höfundurinn væri Kristmann Guðmundsson. Þótt vafasamt sé að fullyrða að verk séu „fyrst sinnar tegundar“ er ljóst að vísindaskáldsögur voru ekki vel þekkt bókmenntagrein á Íslandi um miðja 20. öld, nema helst í þýðingum.[1] Kristmann skrifaði tvær vísindaskáldsögur í viðbót (undir eigin nafni) sem fjalla um sama söguheim og Ferðin til stjarnanna og að vissu marki sömu sögupersónur, Ævintýri í himingeimnum (1959) og Stjörnuskipið (1975). Ef einhver höfundur getur talist frumkvöðull í íslenskri vísindaskáldsagnagerð hlýtur það að vera Kristmann en þessum bókum hefur þó ekki verið veitt mikil athygli. Allar greina þær frá íslenskum karlmönnum sem ferðast út í geiminn, kynnast fólki á öðrum hnöttum og fá þannig aðra sýn á lífið á jörðinni, sem ekki kemur vel út úr þeim samanburði. Hér á eftir verður greint frá þeirri samfélagsádeilu sem birtist í Ferðinni til stjarnanna og tekur á sig mynd fyrirmyndarsamfélagsins á plánetunni Laí.

Fyrirmyndarplánetan Laí

Ferðin til stjarnanna fjallar í stuttu máli um framhaldsskólakennarann Inga Vítalín sem skyndilega finnur hjá sér þörf til að ganga á Esjuna en þar uppi hittir hann mann frá plánetunni Laí sem býður honum í heimsókn. Ingi flýgur með geimfari Laímanna vítt og breitt um geiminn og sér fjölmarga hnetti og kynnist margs konar menningu og samfélögum. Ástæðan fyrir því að Laíbúar bjóða Inga til sín er þó miður gleðileg því þannig er mál með vexti að Jarðarbúar stofna samfélagi alheimsins í hættu með grimmd sinni, miskunnarleysi og skorti á andlegum þroska, og skýrt dæmi um það eru kjarnorkuvopn þeirra. Ef ekki er hægt að koma vitinu fyrir Jarðarbúa munu Laíbúar og aðrar háþróaðar þjóðir alheimsins grípa inn í og senda Jarðarbúa aftur á steinaldarstig. Inga er boðið að kynnast öðrum samfélögum til að hann geti síðan breitt út boðskapinn á jörðu niðri og reynt að koma vitinu fyrir aðra Jarðarbúa.

Eins og í mörgum vísindaskáldsögum er hluti af sögusviði Ferðarinnar til stjarnanna staðleysa, nánar til tekið góð staðleysa eða útópía. Ingi kynnist fjölmörgum og misþróuðum menningarsamfélögum á ferðum sínum en aðalsögusviðið er fyrirmyndarsamfélagið á Laí. Á Laí eru engin stjórnvöld heldur ríkir þar sameignarsamfélag, eða „bræðralag manna“, sem þó er skýrt tekið fram að sé ekki kommúnismi.[2] Þar er óhugsandi að drepa aðra lifandi veru viljandi og glæpir eru óþekktir nema hjá sjúklingum, enda heyrir lögreglan á Laí undir heilbrigðiskerfið. Laíbúar borða ekkert sem hefur slæm áhrif á líkama þeirra og drekka því ekki áfengi, andrúmsloftið er gerilsneytt og þar þrífast því engir sjúkdómar. Síðast en ekki síst eru hugar íbúa Laí svo þróaðir að þeir geta haft samband hver við annan með hugboðum sem krefjast ekki tungumáls, auk þess sem spíritismi er eðlilegur hlutur í þeirra augum en þeir trúa því m.a. að örlög ráði lífi fólks og enginn efast um að það sé til líf á öðrum bylgjulengdum. Allir íbúar alheimsins trúa á sama guð og skapara, þótt hann gangi undir ýmsum nöfnum, en á Laí er farið í einu og öllu eftir kristnu siðferði. Allt er þetta að sjálfsögðu í mikilli andstæðu við Jörðina þar sem íbúarnir eru á góðri leið með að dæma sig sjálfa til glötunar.

Inn í ferðalag Inga fléttast ástarsaga en hann verður ástfanginn af Laístúlkunni Naníu. Samband þeirra er afar náið en verður aldrei erótískt því ást þeirra er laus við allar girndir holdsins. Fyrsti líkamlegi ástarfundur þeirra nær hápunkti í faðmlögum, sem Ingi lýsir svo:

Þetta átti lítið skylt við þá ástfróun, sem ég hafði áður kynnzt, en þó var það samruni konu og manns. Ef hægt er að hugsa sér fegursta draum um fyrstu ástir sveins og meyjar, – án skugga girndarinnar, aðeins hina hvítu, ósnertu, fórnandi þrá, – þá er ég nokkru nær að lýsa því, sem kom fyrir mig í návist Naníu.[3]

Þessi ást er algjör andstæða sambands Inga og Fríðu, ástkonu hans á Jörðinni, en hún er að hans sögn lauslát og leiðigjörn og samband þeirra virðist hafa verið mestmegnis kynferðislegt. Upphafnar ástir eru einnig viðfangsefni margra annarra bóka Kristmanns. Jón Yngvi Jóhannsson hefur bent á að átökin í sögum Kristmanns séu yfirleitt innri átök þar sem „[h]vatalífið ógnar sífellt stöðugleika samfélags og fjölskyldu og jafnframt hamingju einstaklingsins.“[4] Ástarlýsingar Kristmanns þóttu djarfar á sínum tíma en Jón Yngvi bendir á að þótt sögur hans segi frá holdlegum fýsnum geri þær það með nagandi samviskubiti, og „að baki þeim býr draumsýn um ást sem er hafin yfir hið líkamlega og er langtum hreinni og sannari en þær nautnir sem lífið hefur að bjóða.“[5] Í Ferðinni til stjarnanna skapar Kristmann einmitt þessa draumsýn sem hluta af útópíunni á Laí; hið fullkomna ástarsamband sem er ekki bundið af jarðnesku siðferði og fýsnum.

Útópía hvers?

Ekki er þó víst að fyrirmyndarsamfélagið á Laí sé fullkomið í augum allra og ekki er úr vegi að velta fyrir sér fyrir hvern þessi útópía er sköpuð. Samfélagið er friðsamlegt, heilbrigt, kristilegt, syndlaust og andlega þenkjandi sameignarsamfélag en það er einnig afskaplega karllægt. Þegar Nanía kynnir sig fyrir Inga í fyrsta skipti leggur hún línurnar fyrir kvenlýsingar sögunnar en eftir að Ingi hefur verið kynntur fyrir sálfræðingum og mannfræðingum segir hún: „Aðeins Nanía. Ég er hvorki eitt né neitt; ég á bara að vera til taks, ef svo ólíklega skyldi fara, að gestur okkar yrði um stundarsakir leiður á hinum lærðu herrum.“[6] (70-71). Konurnar á Laí eru flestar ólýsanlega fallegar og heilla Inga upp úr skónum en vekja ekki hjá honum girnd. Þær gegna engum ábyrgðarstöðum í samfélaginu og koma í raun lítið við sögu (aðrar en Nanía) nema þegar þær færa körlunum svaladrykki. Þorsteinn Skúlason hefur einnig bent á að Laíbúar séu í hlutverki nýlenduherrans algóða sem er yfir aðrar vanþróaðri þjóðir hafinn,[7] og fyrirmyndarsamfélagið á Laí er vissulega stéttskipt. Ingi hefur ráðskonu og bílstjóra á sínum snærum en þau tala ekki ensku (sem er alheimssamskiptamál!) og líta ankannalega út í augum Inga, sem kallar bílstjórann t.d. aldrei annað en „froskmanninn“. Segja má að þessi útópía sé sniðin að vestrænum miðstéttarkarlmanni sem er friðarsinni og upptekinn af kristnu siðferði, spírítisma og upphöfnum andlegum ástum,[8]  og ádeila sögunnar beinist alls ekki gegn stéttskiptingu eða kynjamálum – enda er um að ræða útópíuna um „bræðralag manna“.

Ingi bjargar heiminum

Eins og allar sannar söguhetjur bjargar Ingi málunum í sögulok en sú lausn er þó að sama skapi einn allra stærsti galli sögunnar. Atburðarásin er tilþrifalítil og er fyrst og fremst ferðasaga Inga sem gerir afskaplega fátt af sjálfsdáðum en lætur leiða sig um himingeiminn. Ástarsagan er einnig átakalítil en Ingi og Nanía verða ástfangin nær samstundis þegar þau hittast og eru í sæluvímu þar til þau þurfa að skiljast að í lok bókar. Þegar líður á dvöl Inga á Laí dreymir hann draum sem leiðir í ljós að vandamál Jarðarbúa orsakast í raun af eitruðum rykmekki sem Jörðin komst eitt sinn í snertingu við. Illska og grimmd Jarðarbúa á sér því efnafræðilegar orsakir og það sem meira er: það er hægt að lækna hana. Ingi verður hetja og bjargar heiminum án þess að lyfta fingri og ádeilan fellur þar með nokkurn veginn um sjálfa sig. Guð úr vélinni hefur sigið niður á sögusviðið og tjöldin falla.

Afþreyingarbókmenntir eru oft ekki síður merkilegar en kanónubókmenntir – en kannski á örlítið öðrum forsendum. Margt má finna að Ferðinni til stjarnanna en áhugafólk um vísindaskáldskap ætti samt ekki að láta hana framhjá sér fara. Skáldsagan er merkileg tilraun til að þýða erlent bókmenntaform inn í íslenskt samhengi en þetta form og staðleysan sem þar verður gjarnan til hentaði vel fyrir þá gagnrýni á einstakling og samfélag sem höfundi brann á hjarta, jafnvel þótt söguþráðurinn hafi murkað lífið úr ádeilunni í lokin.