„Geðveikur maður í geðveikum heimi er bara heill á geði“

Vertu úlfur er einleikur byggður á samnefndri sjálfsævisögulegri frásögn Héðins Unnsteinssonar sem var frumsýndur 22. janúar 2021 í Þjóðleikhúsinu. Í bók sinni segir Héðinn frá ferðalagi manns í heimi stjórnleysis og baráttu hans við fordóma samfélagsins og kerfið sem virðist ekki hafa úrbætur fyrir fólk eins og hann. Héðinn hefur látið til sín taka á sviði geðheilbrigðismála í tvo áratugi, meðal annars sem sérfræðingur á vegum stjórnvalda og hjá Alþjóðaheilbrigðismálastofnuninni. Það var Unnur Ösp Stefánsdóttir sem vann leikverkið upp úr frásögn Héðins, en hún leikstýrir einnig verkinu, og fer eiginmaður hennar, Björn Thors, með eina hlutverk sýningarinnar. Sýningin hlaut sjö Grímuverðlaun, meðal annars sem sýning ársins og leikari ársins í aðalhlutverki.

„Vertu úlfur: wargus esto“

Leikritið fjallar um líf manns með geðhvarfasýki, móttökur samfélagsins og baráttu hans við kerfið. Sýningin varpar fram mikilvægum spurningum um framkomu samfélagsins við fólk sem glímir við geðveiki, mannréttindabrot og frelsissviptingu. Sagan spannar um tvo áratugi og segir frá upplifun persónunnar af þunglyndi, maníu, aukaverkun geðlyfja, breytta framkomu vina og vandamanna við greiningu og margt fleira. Hluti af frásögninni gerist á því herrans ári 2008, rétt fyrir bankahrunið og í góðærinu. Þessu er líkt við að öll þjóðin sé í maníu og að þá eigi eftirfarandi setning úr leikverkinu vel við: „Geðveikur maður í geðveikum heimi er bara heill á geði“.

Björn Thors fer sem áður segir með hlutverk nafnlausu aðalpersónunnar. Leikur hans er magnaður og tekst honum að miðla víðum tilfinningaskala til áhorfenda, sama hvort um er að ræða vonleysi, reiði, gleði eða æði. Sem áhorfandi í salnum upplifði ég allar þessar tilfinningar með honum og tók eftir viðbrögðum annarra áhorfenda sem hlógu dátt á köflum og þerruðu tár á öðrum stöðum. Frásögn mannsins er að hluta til beint ávarp til áhorfenda og en að öðru leyti endurskapar hann ákveðin augnablik í lífi sínu. Hann veður úr einu í annað á sama tíma og hann æðir um sviðið þegar manían ræður öllu, en stendur niðurlútur og í hnipri þegar þunglyndið tekur völd. Birni tókst vel að mynda samband við áhorfendur og bregðast við því sem gerðist í salnum án þess að rjúfa karakter, svo sem þegar einhver hnerraði hátt þegar það var algjör þögn. Björn skaut þá inn einu „Guð hjálpi þér“ áður en hann hélt áfram með línur sínar. Hann fléttaði samtímanum inn í sýninguna og frásögn sína, til að mynda alþingiskosningarnar sem fóru fram daginn áður en tiltekin sýning átti sér stað, án þess að rjúfa flæðið í frásögninni.

„Karmað vinnur alltaf allt og alla“

Tónlistin og lýsingin í sýningunni spila vel saman og eru mikilvægur þáttur í að koma tilfinningum mannsins áleiðis. Að sitja í salnum og horfa á manneskjuna á sviðinu í svarthvítu er tækni sem er ofar mínum skilningi. Þeir Björn Bergsteinn Guðmundsson og Halldór Örn Óskarsson fara á kostum með lýsinguna sem hefur mikil áhrif á skynjun áhorfenda. Lýsing er hins vegar ekki fyrir viðkvæma þar sem blikkljós snúa að áhorfendum og eru í gangi í nokkrar mínútur en þau skila tilætluðum árangri; áhorfandinn upplifir óþægindi og ringulreið líkt og maðurinn á sviðinu.

Sama má segja um tónlist og hljóðhönnun sýningarinnar sem magnar upp skynjun áhorfenda sem er ekki áhrifaminni en lýsingin. Emilíana Torrini er höfundur textans við titillagið, en lagið samdi hún ásamt Merkéta Irglová, sem og textans Kötturinn vill inn við lag Prins Póló. Lagið Vertu úlfur fjallar um þunglyndi mannsins á meðan Kötturinn vill inn fjallar um maníuna, en það sést greinilega á texta laganna auk þess sem takturinn og hljómurinn miðla því áfram. Önnur tónlist í verkinu er í höndum Valgeirs Sigurðssonar og hljóðhönnun í höndum Elvars Geirs Sævarssonar, sem og öll önnur hljóð; svo sem útvarpssendingar og tónlist í bakgrunni. Öll þessi hljóð og lög setja tóninn fyrir verkið og ýta undir áhrif leiksins. Ásamt lýsingunni ýkir hljóðið þær tilfinningarnar sem túlkaðar eru hverju sinni.

Á flestum sýningum sem ég hef séð á stóra sviðinu í Þjóðleikhúsinu, og líka í Borgarleikhúsinu, hefur sviðsmyndin verið stór og flókin. Hér er staðan þó önnur en sviðsmyndin er minimalísk, dökk yfirlitum og hrá svo öll stjórntæki sviðsins sjást. Snúningssviðið er klætt plastdúk, það glyttir í brunaslöngu aftast, ljósrofar og kaðlar eru sýnilegir sem og útgangar sviðsins. Þrátt fyrir að standa einn á stóru og tómlegu sviði nýtir Björn það vel undir leiðsögn Hrafnhildar Hagalín Guðmundsdóttur dramatúrgs. Hann hleypur t.a.m. um það og á plastdúkuðu snúningssviðinu flæðir vatn úr brunaslöngu, en Björn ýmist stendur undir bununni eða veður í vatninu. Það er eitthvað við þessa hráu sviðsmynd sem heillar mig og passar vel inn í þessa frásögn um einmanaleika og innri baráttu.

„Ég fékk kvef, ég er ekki kvef“

Ein mikilvægasta spurning verksins er hvenær fólk sem hefur verið greint með einhvers konar geðsjúkdóm hætti að vera sjúklingur. Til að setja það í samhengi er notast við samlíkingu við kvef: „Ég er ekki kvef, ég fékk kvef“. Af hverju fá geðsjúkdómar að skilgreina fólk á meðan líkamlegir kvillar gera það ekki? Á heildina litið er þetta mjög átakanlegt leikrit með erfiðri sögu, en það inniheldur mikilvægar spurningar sem fá áhorfendur til þess að líta á upplifun einstaklinga með geðsjúkdóma í samfélagi, sem vill ekkert með þá hafa, í öðru ljósi. Sjálf fór ég í gegnum allan tilfinningaskalann á sýningunni; upplifði sorg, leiða, vonbrigði, gleði og sátt.

Aðrir áhorfendur voru jafn agndofa og ég því þegar Björn gekk út af sviðinu og ljósin voru slökkt sátum við öll kyrr í um tvær mínútur uns einhver áttaði sig loks á því að sýningunni væri lokið og byrjaði að klappa. Eftir þessa sýningu dugði greinilega ekkert minna en standandi lófatak því áhorfendur stóðu hver á fætur öðrum í uppklappinu og ýlfruðu eins og úlfar með Birni. Skemmtileg og áhrifarík sýning sem ég hvet alla sem geta til þess að sjá.

[fblike]