Björn Þór Vilhjálmsson
Katrín Guðmundsdóttir
Kjartan Már Ómarsson
Þann 25. febrúar s.l. birtist viðtal Sylvíu Rutar Sigfúsdóttur við Friðrik Erlingsson á veffréttasíðu Vísis undir yfirskriftinni „Segir ásakanir um karlrembu pínlegan þvætting“. Tilefnið var frumsýning íslensku teiknimyndarinnar Lói – Þú flýgur aldrei einn en Friðrik er handritshöfundur myndarinnar. Viðtalið snýst að umtalsverðu leyti um gagnrýni sem myndin hefur hlotið „vegna skorts á kvenpersónum og birtingarmyndar karlmennskunnar“, eins og Sylvía orðar það í fyrstu efnisgreininni, og yfirskrift viðtalsins er lýsandi fyrir viðbrögð Friðriks við slíkum aðfinnslum. Einn þeirra þriggja gagnrýnenda sem nefndir eru í viðtalinu og sett hafa fram fyrirvara við, eða gagnrýnt þau kynjaviðhorf sem lesa má úr myndinni, er Vilhjálmur Ólafsson, nemandi í kvikmyndafræði við Háskóla Íslands, en dómur hans um Lóa var skrifaður fyrir Engar stjörnur og birtist hér á Hugrás í síðustu viku. Umræðan sem hér er vísað í var kynnt til sögunnar með eftirfarandi hætti af blaðamanni: „Einhverjum fannst skorta góðar kvenkynspersónur í myndinni. Benti einn gagnrýnandi líka á að það hefði mátt leyfa kvenkyns sögupersónunum að tala saman um eitthvað annað en karlkynið.“ Þar næst er vitnað í eftirfarandi málsgreinar úr dómi Vilhjálms:
„Þess verður þó að geta að um íslenska kvikmynd er að ræða og í ljósi áralangrar gagnrýni á að þær séu gjarnan karlmiðaðar er Lói síður en svo bylting. Kvenpersónur myndarinnar hefðu mátt eiga stærri þátt í framvindunni en þær virðast ekki tala um neitt annað en Lóa”.
Um tvö atriði til viðbótar hefur verið rætt í samhengi við myndina, er tekið fram í viðtalinu, og eru þau borin undir Friðrik. Hið fyrra snýr að því hvernig orðaval Lóa vísar til forneskjulegra hugmynda um eignarhald karla yfir konum þegar hann segir: „Ég á hana“ um Lóu, kærustu sína, og spyr Sylvía – eða miðlar undirliggjandi spurningu gagnrýnenda – „hvaða skilaboð það sendi börnum um samskipti kynjanna“ og nefnir í beinu framhaldi „að það viðhorf sé ekki leiðrétt í myndinni.“ Þá nefnir Sylvía jafnframt að „áhorfendur, ungir sem aldnir,“ hafi verið „ringlaðir yfir atriði þar sem hinn stóri grimmi Skuggi virðist ræða við spegilmynd sína sem er samt kvenkyns fugl. Fuglinn virðist vera harðstjórinn yfir honum og rekur hann áfram í drápum“ og spyrja má því, „við hvern var Skuggi að tala?“ Í umfjöllun sinni fyrir Engar stjörnur ræðir Vilhjálmur bæði þessi atriði.
Ekki verður annað sagt en að Friðrik bregðist fullum hálsi við gagnrýnisröddum og noti jafnframt tækifærið til að viðra hugmyndir sínar um upplifun barna á menningarefni og afstöðu sína í garð þess hugmyndafræðilega umróts sem á liðnum árum og áratugum hefur breytt viðhorfum margra til staðlaðra birtingarmynda kynjanna. Hið síðarnefnda afgreiðir Friðrik hratt og örugglega sem „pínleg[an] þvætting“ sem „soðinn [sé] upp úr froðu-fræðum, sem pólitískir rétthugsendur eru uppteknir af um þessar mundir.“ Friðrik staldrar hins vegar ögn lengur við hlutverk og þýðingu kynímynda, kynferðis og kynjaðra viðhorfa í barnaefni en telur þau að endingu marklaus, enda taki börn ekki eftir slíku:
„Miðað við samtöl mín við börn og ungt fólk um efni sem ég hef samið, eins og til dæmis Benjamín dúfu, þá upplifa börn ekki kynferði sögupersóna, heldur skiptir þau mestu máli að þau finni til með persónunni eða geti sett sig í spor hennar […] börnum stendur nákvæmlega á sama um kynferði sögupersóna, eins og ég nefni hér að ofan; börn eru tilfinningaverur og það er á tilfinningasviðinu sem þau upplifa sögupersónur.“
Þegar vikið var að skorti kvenkyns sögupersóna í myndinni, eða þeirri staðreynd að virkni þeirra felist umfram allt í því að tala um karlkyns aðalpersónuna Lóa, segir Friðrik:
„Í Lóa eru nákvæmlega eins margar kven- og karlpersónur og nauðsynlegar eru fyrir framvindu sögunnar; þær tala um það sem skiptir máli fyrir framvindu sögunnar og þær gera það sem þær þurfa að gera – fyrir framvindu sögunnar.“
Kynni sú staða að koma upp að áhorfendur reynist Friðriki ósammála, og stilli sér heldur upp með þeim þremur gagnrýnendum nefndir eru í viðtalinu, telur Friðrik ekki loku fyrir það skotið að „meirihluti áhorfenda hafi verið heilaþveginn“. Ekki verður annað skilið af samhengi orða Friðriks en að það sé þá „pínlegi þvættingurinn“ sem vísað er til hér að ofan sem náð hafi yfirhöndinni.
Friðrik bregst einnig við síðari tveimur gagnrýnisatriðunum sem nefnd eru hér, í þessum skrifum, en með öðrum hætti en áður. Nú snýst málið hvorki um ónæmi barna fyrir skilaboðum úr umhverfi sínu né pínlegan þvætting froðufræðanna. Ekki er heldur við hárnákvæman fjölda kven– og karlpersóna að sakast heldur hafa mistök í framleiðsluferlinu átt sér stað, mistök sem skila sér í bjagaðri lokaútgáfu af myndinni. Þegar yrðingin „Ég á hana“ er borin undir Friðrik segir hann:
„Ég er ánægður að fá tækifæri til að svara þessari spurningu. Hér ber að taka fram að vegna þess að erlendir aðilar eru meðframleiðendur þá skrifaði ég handritið á ensku. Hér er því líklega um ákveðinn misskilning þýðanda íslenskrar talsetningar á þessari setningu að ræða, mögulega vegna breytinga á handriti í framleiðsluferlinu. Í handritinu er setning Lóa svar við ögrun Slóa, sem hann sér í ímyndun sinni birtast í frosnum polli. Slói segir „You’re dead. She is mine“ og Lói svarar „I’m still alive! And she is mine!“ – sem útleggst: Hún tilheyrir mér. En það er í fullu samræmi við loforð Lóu og Lóa í upphafi myndarinnar þegar þau heita hvort öðru að fljúga saman suður til heitu landanna, með öðrum orðum, þau ætla að verða flugfélagar – og í beinu framhaldi félagar í gegnum lífið.“
Illskiljanlegt kvengert spegilsjálf illmennisins er skýrt á aðeins öðrum en samt keimlíkum forsendum:
„Gaman að fá tækifæri til að svara fyrir hann Skugga, og þá sérstaklega kvikindið í speglinum. Það er reyndar mjög eðlilegt að þetta atriði myndarinnar verði illskiljanlegt að hluta, því það er mun styttra í myndinni en það var í handritinu og þar að leiðandi vantar í það ákveðinn stíganda“.
Sé litið fram hjá því sem kannski eru skýrustu skilaboð viðtalsins – að Friðrik hafi takmarkað álit á framlagi íslenskra gagnrýnenda til menningarumræðu – mætti segja að hann haldi því annars vegar fram að kynjaðar aðfinnslur á Lóa séu pólitísk réttrúnaðarvitleysa en hins vegar sé hægt að skýra velflest atriðin sem gagnrýnd eru sem mistök í framleiðsluferlinu, ýmist sé um þýðingarvillur að ræða eða senur hafi verið styttar úr hófi fram í klippingu. Þótt um óboðlegan málflutning og rökleysu sé að ræða er forvitnilegt að skoða varnarræðu Friðriks betur, ekki síst vegna þess að Friðrik er einkar atkvæðamikill barnaefnishöfundur, bæði í kvikmyndum og bókmenntum. Auk þess sem viðhorfin sem hann lýsir birtust í einum víðlesnasta fjölmiðli landsins og ekki hefur verið sett spurningarmerki við þau enn, svo höfundar þessa pistils hafi orðið varir við.
Vegur þar þungt sú stórfurðulega prívatskoðun Friðriks að börn upplifi ekki kynferði sögupersóna, en þar miðar höfundurinn við samtöl sín við ungt fólk. Nú er það svo að hvorki ítarlegar rannsóknir né heilbrigð skynsemi eru sammála Friðriki. Það er alvitað að börn meðtaka upplýsingar um heiminn í óheyrilegu magni einmitt á því þroskaskeiði sem Lói stílar inn á, sem er sirka 4-12 ára, og þær upplýsingar geta af sér þekkingu sem seinni tíma viðhorf og gildismat barnanna grundvallast á. Þetta er í sjálfu sér ekki flókið, né þarf mikla athyglisgáfu eða stórfelldar rannsóknir til að komast að þessari niðurstöðu. Málið hefur hins vegar einnig verið rannsakað í þaula. Bæði hversu mikilvægt mótunarskeiðið er sem hér um ræðir og hve mikil áhrif teiknimyndir hafa á börn. Í grein Caroline Knorr „Gender Stereotypes Are Messing With Your Kid“, en greinin birtist á vef samtaka sem leidd eru af fyrrum Stanford–prófessornum Jim Steyer, segir t.a.m.:
„Kynjamisrétti í teiknimyndum er skaðlegt vegna þess að börn, sem ekki enn gera sér að fullu grein fyrir mismuni skáldskapar og raunveruleika, meðtaka óhjákvæmilega og samþykkja staðalímyndirnar sem þar eru framsettar. Í augum barna eru skilaboð myndefnis oft túlkuð sem raunveruleg. Framsetning á kvenpersónum sem virkum og starfandi kann að bíta á síðari tíma misvægi. Að framleiðendur veiti þessum atriðum athygli hefur áhrif á framtíðarviðhorf og ákvarðanir barna.“
Ógrynni af samhljóða rannsóknum liggja fyrir. Dr. Rebecca Martin, þroskasálfræðingur og yfirmaður sálfræðideildar Háskólans Í S-Dakóta, segir að „börn byrji að þróa með sér staðalímyndir við tveggja ára aldurinn. Þriggja og fjögurra ára gömul eru þau komin með sarp og byrjuð að tjá hugmyndirnar.“ Afþreyingarmenning í sjónvarpi, kvikmyndum og bókmenntum er lykilatriði í því að kenna stúlkum og strákum væntingar og viðmið menningarinnar, bendir Martin á. Sú skoðun Friðriks að börn „upplif[i] ekki kynferði sögupersóna“ á hreinlega ekki við nokkur rök að styðjast. Það að börn sýni öðrum stýriþáttum frásagnarinnar meiri áhuga en hinum kynjafræðilegu eða kynferðislegu er hins vegar eðlilegt, líkt og Vilhjálmur Ólafsson bendir raunar á í umfjöllun sinni um Lóa, en hann fór ásamt dóttur sinni á sýninguna. En það þýðir auðvitað ekki að efnið sé ekki meðtekið og móti ekki viðhorf. Ímyndar Friðrik sér kannski að börn hvorki skynji né meðtaki hvort persónur séu hvítar eða frá öðrum þjóðernislegum uppruna?
Athygli vekur jafnframt hvernig Friðrik kennir mistökum í framleiðsluferli um önnur atriði sem gagnrýnd hafa verið. Líkt og tekið er fram í upphafi viðtals Sylvíu og Friðriks er um milljarðaframleiðslu að ræða, fimm ára ferli sem 400 einstaklingar komu að, og lokaútkomu sem seld hefur verið til yfir 60 landa á heimsvísu. Það er því ekkert smáræði að afdrifarík mistök hafi átt sér stað í vinnslu myndarinnar. Að vísu bendir Friðrik á að annað atriðið lúti aðeins að Íslandsmarkaði, en það er „þýðingarvillan“ á orðunum sem Lói notar um Lóu: „Ég á hana“. Líkt og rætt er hér að ofan snýst málið um þýðingu á orðunum „She is mine“, sem Friðrik telur að betur hefði verið að þýða sem „hún tilheyrir mér“. Hið rétta er hins vegar að „ég á hana“ og „hún tilheyrir mér“ er svo gott sem sami hluturinn. Yrðingin er þar á ofan alveg jafn slæm á ensku og hún er á íslensku. Og hún er jafn slæm í báðum íslensku útgáfunum. Það er hugsunin að baki orðunum sem „rétthugsendur“ hnjóta um, ekki útfærslan. Hér er ekki um nein þýðingarmistök að ræða og sérkennilegt verður að teljast að Friðrik leitist við að skrifa það sem auðkennilega er innbyggt viðhorf myndarinnar á slíka yfirsjón.
Þá er útskýring Friðriks á spegilsjálfsatriðinu einnig umhugsunarverð. „Spegilmynd Skugga lifnar við í ímyndun hans: spegilmyndin er eini „félaginn“ sem hann á; þetta er innri mynd hans sjálfs, samviska hans og birtingarmynd hins skítlega og aumkunarverða eðlis sem innra með honum býr.“
Friðrik segir m.ö.o að við gerð barnamyndar hafi sú ákvörðun verið tekin að hið „skítlega og aumkunarverða“ sem búi innra með karlpersónu taki sér kvenlæga birtingarmynd. Við þetta sér Friðrik ekkert athugunarvert. Það kann hins vegar að vera í samræmi við sumar aðrar hugmyndir hans sem birtast í viðtalinu, meðal annars að börn hafi almennt „víðfeðmara og hættulegra ímyndunarafl“ en fullorðið fólk, en skorti engu að síður hæfileikann til að upplifa kynferði sögupersóna. Var einhver að tala um pínlegan þvætting?
Höfundar eru ritstjórar Engra stjarna
[fblike]
Deila