Febrúar árið 1862. Þrælastríð geisar milli Norður- og Suðurríkja Bandaríkjanna. William „Willie“ Lincoln, ellefu ára gamall sonur Abrahams Lincoln og eiginkonu hans, Mary Ann Lincoln, er með taugaveiki sem dregur hann til dauða. Hann er lagður til hvílu í grafhvelfingu í Oak Hill-kirkjugarðinum í Georgetown. Yfirkominn af sorg vitjar Abraham Lincoln líks ástkærs sonar síns, ófær um að sleppa takinu af drengnum.
Þetta eru aðstæðurnar sem lesandinn gengur inn í nóttina örlagaríku í upphafi skáldsögu bandaríska rithöfundarins George Saunders, Lincoln in the Bardo, sem út kom á liðnu ári. Fyrir verkið hlaut Saunders bresku Man Booker-verðlaunin eftirsóttu. Lincoln in the Bardo er fyrsta skáldsaga höfundar en hann hafði þó áður getið sér gott orð á ritvellinum, aðallega fyrir tilraunakenndar smásögur.
Abraham Lincoln kom því aldrei í verk að skrifa sjálfur endurminningar sínar áður en hann var myrtur árið 1865. Ef marka má heimildir hafa hins vegar verið ritaðar um 15 þúsund bækur um hann, bæði um forsetatíð hans á viðkvæmum umbrotatímum í sögu Bandaríkjanna og bækur sem einblína á persónulegt líf forsetans. Aðeins Jesús frá Nasaret hefur afrekað að birtast oftar á prenti.Þeir lesendur sem hafa nú þegar sett sig í ákveðnar stellingar fyrir lestur sögulegu skáldsögunnar Lincoln in the Bardo ættu hins vegar að draga djúpt inn andann því hér kemur vendingin.
Handan við gröf og dauða
Orðið „bardo“ í titli verksins er fengið frá Búddistum og getur vísað til handanheima (staða utan okkar tilverustigs) eða ákveðins ástands. Bardó getur því bæði verið ástandið sem við erum í núna, það er eftir fæðingu og fyrir dauðann, og það ástand eða staður sem tekur á móti okkur strax eftir andlátið. Ef við setjum þetta í vestrænt trúarlegt samhengi er líklega nærtækast að vísa í hinn kaþólska forgarð helvítis eða hreinsunareldinn, sem Dante fjallar um í söguljóði sínu Gleðileiknum guðdómlega, þó að inntökuskilyrðin í bardó séu ekki fyllilega þau sömu. En það er í þessu bardó sem Willie er staddur og hann kemst ekki í burtu, bæði vegna sorgar föður hans sem neitar að sleppa takinu af syninum og vegna þess að Willie vill sjálfur ólmur hitta föður sinn aftur. Eðli málsins samkvæmt er hinn ungi Willie ekki sá eini sem er með tímabundið dvalarleyfi í bardó en það er þó sjaldgæft að börn láti fyrirberast þar enda er staðurinn ekki sérstaklega barnvænn.
Í bardó má sjá bregða fyrir hermönnum, konum, prestum, jómfrúm, nauðgurum, morðingjum, körlum, þrælum, fíflum og fyllibyttum. Bardó er því í raun eins konar þversnið af bandarísku samfélagi, hryllingsgarður með fjölbreyttu persónugalleríi sem myndi gera sjálfan Honoré de Balzac stoltan. Þessir draugar leika veigamikið hlutverk í frásögn og fléttu þessarar margradda skáldsögu því þeir færa okkur framvindu hennar með frásögnum sínum. Þeir eru alls 166 talsins og minna helst á vælukór einstaklinga sem kappkosta hver um sig að eiga síðasta orðið, oftar en ekki með munnsöfnuði sem ekki er til eftirbreytni. Það eru þó þrír draugar sem fá stærstu hlutverkin og verða leiðsögumenn lesandans um sögusviðið: ungur samkynhneigður karlmaður, Roger Bevins þriðji, sem svipti sig lífi eftir að hafa verið afneitað af elskhuga sínum; Hans Vollman, prentari á miðjum aldri sem deyr rétt áður en hann fær að sænga hjá ungri eiginkonu sinni; og loks presturinn Everly Thomas. Hann er sá eini sem gerir sér grein fyrir að hann sé dauður og fordæmdur því hinir draugarnir eru í fullkominni afneitum um ástand sitt. Það er í verkahring þessara þriggja nafngreindu drauga að sannfæra Lincoln um að sleppa takinu af syni sínum og frelsa drenginn úr bardó.
Öðruvísi draugar
Lincoln in the Bardo er engin venjuleg draugasaga þar sem draugar ganga um litverptir milli svefns og vöku í tilbreytingasnauðri tilvist til eilífðarnóns. Hún hefur þó að geyma mörg stef og vísanir sem við þekkjum úr öðrum álíka sögum. Í bardó eru ákveðnar leikreglur og lögmál sem draugarnir þurfa að beygja sig undir. Í fræðum Búddista er mannshugurinn í hávegum hafður en þó eru honum settar skorður af umbúðunum sem hann hylja, þ.e. höfuðkúpunni. Í bardó er þessu ekki þannig farið þar sem heilinn er ekki takmarkaður af holdlegum líkama og því magnast allar tilfinningar upp og verða svo gott sem hömlulausar. Það mætti kannski líkja huga drauganna við kýr sem sletta úr klaufum að vori til þegar þær sleppa úr básum sínum.
Í öðru lagi taka draugarnir með sér þau skapgerðareinkenni sem einkenndu þá rétt fyrir andlátið og verða jafnframt líkamlega vanskapaðir í samræmi við það ástand. Þannig minnir áðurnefndur Roger Bevins þriðji á einhvers konar hindúguð, með margar hendur og fjölmörg augu og nef, vegna þess að hann skynjaði ekki fegurð heimsins. Nirfill einn þarf að láta sér lynda að svífa um láréttur þar sem höfuð hans, líkt og segulnál á áttavita, vísar alltaf í átt að þeim veraldlega hlut sem honum þykir dýrmætastur hverju sinni. Svo er það áðurnefndur Hans Voller sem gengur um nakinn með króníska standpínu og dæld í höfði eftir höggið sem leiddi hann til dauða.
Lesendur eiga ekki erfitt með að sjá fyrir sér stemninguna í kirkjugarðinum í Georgetown þar sem á annað hundrað draugar með alla sína lesti, breyskleika, vonbrigði, lágkúrulegu hugsanir, stjórnleysi, óheflað málfar og hnyttni, svo ekki sé talað um afskræmda og vanskapaða líkama, berjast um athygli lesandans og herja að skilningarvitum hans. Heimsókn forsetans í garðinn fer ekki framhjá draugunum og eitthvað lifnar við innra með þeim.
Stuttmynd eftir Graham Sack, byggð á skáldsögunni Lincoln in the Bardo.
Skáldskapur og sagnfræði í eina sæng
Það eru ekki eingöngu draugar sem segja söguna því textinn er líka fullur af beinum og óbeinum tilvitnunum í önnur ritverk og bréfasöfn. George Saunders notar mörg þeirra verka sem rituð hafa verið um Lincoln, sérstaklega þau sem fjalla um nóttina örlagaríku þegar Willie deyr og almennt um þrælastríðið. Brot úr þessum textum fléttar hann haganlega inn í söguna, meðal annars til að minna lesandann á að þrátt fyrir allt sé verkið samtvinna mannkynssögunni. Á sama tíma sýnir Saunders hve mannlegt minni er brigðult og túlkun okkar og skynjun á veröldinni í kringum okkur langt í frá að vera einn óumdeildur sannleikur. Í verkinu má finna textabrot þar sem sjónarvottar geta hvorki komið sér saman um hvernig tunglið var nóttina sem Willie dó né hvernig augu forsetans voru á litinn. Hins vegar virðist enginn efast um gagnkvæma ást þeirra feðga.
Á meðan Lincoln er að takast á við sonarmissinn standa hann og fylgismenn hans höllum fæti í baráttu sinni gegn aðskilnaðarsinnum í Suðurríkjunum. Það er því ekki bara sonarmissirinn sem ásækir forsetann heldur finnur hann fyrir ríkri ábyrgð gagnvart öllum þeim ungu mönnum – eiginmönnum, sonum og bræðrum – sem heyja lífshættulega baráttu fyrir þeim málstað sem hann trúir á og stendur fyrir. Sálarstríð Lincolns snýst því um að hann þarf að axla ábyrgð og leita leiða til að sleppa takinu af minningunni um Willie svo hann geti tekið að sér föðurhlutverk heillar þjóðar sem á um sárt að binda og þarfnast leiðtoga og föðurímyndar.
Það er erfitt að útskýra í stuttu máli hvernig skáldsaga Lincoln in the Bardo er. Tilraunakennd er hún vissulega þar sem mörkin milli sagnfræðilegrar túlkunar á sannleikanum og ótakmarkaðs ímyndunarafls skáldskaparins eru stundum óljós. Fyrir utan það er bókin virkilega erfið aflestrar og krefst óskiptar athygli lesandans. Oft er erfitt að henda reiður á hvað er að gerast þar sem form og stíll sögunnar er harla óvenjulegt, sögumennirnir eru margir, tala hver ofan í annan og eru þar að auki misáreiðanlegir. Frásögnin vinnur þó á þegar lesandinn hefur áttað sig á formgerð hennar og leyfir sér að fljóta áfram með textanum. Lincoln in the Bardo spyr líka ótal spurninga sem ná út fyrir hið sögulega viðfangsefni: Hvað er skáldsaga? Og hvert er hlutverk og ábyrgð höfundarins þegar hann þurrkar út mörk skáldskapar og sagnfræði? Lincoln in the Bardo er frumleg og öðruvísi draugasaga sem nær að vera bæði falleg og mannleg þrátt fyrir allan óhugnaðinn og sorgina sem tekist er á við; vel skrifað verk, fágað, fyndið og fullt af sóðalegum húmor.
Aðalmynd með færslu: Lincoln með yngsta syni sínum, Tad. Library of Congress.
Þessi umfjöllun var hluti af verkefnavinnu í námskeiðinu „Loksins, loksins: Vinnustofa í menningarblaðamennsku“ á vorönn 2018.
Um höfundinn
[fblike]
Deila