Valtýr – listmálari og gagnrýnandi

„Til að skrifa gagnrýni þarf visst hugrekki, – það er nákvæmlega eins og á við um listiðkunina sjálfa.“

Valtýr Pétursson
24.9.2016 – 26.3.2017
Listasafn Íslands
Sýningarstjóri: Dagný Heiðdal

Ofangreind orð taka á móti okkur við inngang yfirlitssýningar á verkum Valtýs Péturssonar (1919-1988) sem stendur yfir á Listasafni Íslands, á efri hæð safnsins. Valtýr Pétursson var frumkvöðull á sviði íslenskrar abstraktmyndlistar og afkastamikill málari auk þess að fást við listgagnrýni hjá Morgunblaðinu í áratugi. Valtýr ferðaðist víða og nam listina ýmist á skólabekk eða í lengri dvölum í Bandaríkjunum, í París og á Ítalíu. Í Bandaríkjunum nam Valtýr listina hjá Hyman Bloom í Boston frá 1944 til 1946 og dvaldist síðar í eitt ár í Flórens frá 1949 til 1950. Í framhaldi af því dvaldi Valtýr í samfelld tvö ár í París frá 1950 til 1952. Valtýr stundaði síðar mósaíknám hjá Gino Severini í París árið 1956. Sýningin sem hér um ræðir er önnur yfirlitssýning á verkum Valtýs en síðast var slík sýningin haldin árið 1986 á sama stað. Markmið sýningarinnar er meðal annars að vekja áhuga yngri kynslóða á verkum og störfum þessa áhugaverða listamanns.

Dagný Heiðdal hefur sett saman skipulagða og nákvæma sýningu á verkum Valtýs í tveimur stórum sölum og spanna þau allan feril listamannsins.

Valtýr átti enga afkomendur en stofnað var félag, að honum látnum, sem heldur utan um verk hans og fleiri muni. Yfirlitsbók er komin út með verkum Valtýs sem safngestir geta keypt í safnbúðinni. Bókin er samvinnuverkefni Listasafns Valtýs Péturssonar og Listasafns Íslands.

Reglulega stendur Listasafn Íslands fyrir leiðsögnum um sýningar sínar. Mér þótti bæði gaman og fróðlegt að skella mér á slíka leiðsögn sýningarstjórans á dögunum. Því miður voru fáir mættir á leiðsögn af yngri kynslóðum en vonandi breytist það. Dagný Heiðdal hefur sett saman skipulagða og nákvæma sýningu á verkum Valtýs í tveimur stórum sölum og spanna þau allan feril listamannsins. Verk Valtýs eru fjölbreytt að efni, stíl og stærð. Á sýningunni er hægt að glöggva sig á skrifum Valtýs sem listgagnrýnanda í þar til gerðum möppum.

Þegar gengið er upp stigann á efri hæð tekur á móti áletrun á vegg þar sem listgagnrýnandinn Valtýr talar til okkar með hinum þöglu orðum sem tekið hafa á sig form límmiðans. Það þarf hugrekki til að skrifa gagnrýni segir Valtýr okkur, samanber tilvitnunina hér að ofan, rétt eins og það þarf hugrekki af sama tagi til að takast á við myndlistina. Gagnrýnandinn Valtýr opnar því inn á sýninguna með þessum orðum sem sameina sköpun hans í myndum og máli. Því næst tekur á móti okkur stór mynd af Valtý sjálfum á eins konar ferilskrárvegg með helstu upplýsingum um líf og starf, menntun og afrek. Gagnrýnandinn Valtýr fær ekki að vera með í sölunum, heldur er hann hafður frammi á gangi á þennan frumlega hátt með merkingum og áhugaverðri tilvísun í hugaheim Valtýs.

Uppsetningin í sölunum er hefðbundin ef undan er skilið hve myndir hanga tiltölulega neðarlega. Aðspurð um það atriði segir Dagný, sýningarstjórinn, að slíkt upphengi hafi verið í tísku á tímum sýninga Valtýs og því sé hér reynt að endurskapa þann tíðaranda. Hún bendir einnig á að slíkt upphengi henti vel lágvöxnum einstaklingum þótt það skjóti skökku við í samhengi okkar tíma; við erum ekki vön þessu – en þetta hentar að sjálfsögðu sérstaklega vel börnum, yngstu gestunum. Uppsetningin er að öðru leyti hefðbundin með frumlegu ívafi: tenging við gagnrýnandann á ganginum og upphengi fyrir lágvaxna.  Á sýningunni fáum við ágætis yfirlit sem er í aðalatriðum í tímaröð. Í fyrri salnum sjáum við elstu myndir og skissur listamannsins frá barnsaldri; smám saman leiðir sýningin okkur, eftir hefðbundnu skipulagi, um feril Valtýs.

Skipið sigldi Valtý ætíð við hlið, í hinum ýmsu útgáfum, abstrakt eða fígúratíft.

Áhugavert þema, sem er gegnumgangandi í verkum Valtýs, með reglulegulegu millibili, eru bátar og skip. Hafið heillaði Valtý; á tímabili var hann sjálfur sjómaður. Skipin taka á sig hinar ýmsu myndir, stundum eru þau fígúratíf og stundum abstrakt og ýmislegt þar á milli. Valtýr fór í gegnum ýmis tímabili í sköpun sinni og í sagnfræðilegu glerbúri má sjá teikningar Valtýs frá unga aldri. Kjarval hafði áhrif á listamanninn til að byrja með; Valtýr hafði kynnst honum örlítið og komið inn á vinnustofu hans, sem blaðburðardrengur í miðbæ Reykjavíkur. Samkvæmt sýningarstjóra sá Valtýr fyrst málverk um borð í skipi og varð fyrir miklum áhrifum af þeim. Það má því með sanni segja að skipin og hafnirnar hafi veitt Valtý innblástur. Skipið og hafið fylgdi honum hvert sem förinni var heitið. Áhugavert atriði sem sýningarstjóri benti á í abstrakt hafnarmyndum frá Ítalíu eru litaskiptin í verkunum. Litir hinnar evrópsku hafnar eru léttari og ljósari í hinni sólríku Ítalíu miðað við þá norrænu. Annað áhugavert, sérstakt og einkennandi atriði er það að Valtýr vann oft jöfnum höndum að gjörólíkum verkum, s.s. fígúratívum myndum og geómetrískum abstraktmyndum. Skipið sigldi Valtý ætíð við hlið, í hinum ýmsu útgáfum, abstrakt eða fígúratíft.

Í seinni salnum, sem snýr að tjörninni, má sjá nýlegri verk Valtýs en hér má meðal annars sjá mósaíkverk Valtýs sem hann vann að á tímabili. Valtýr vann risavaxið mósaíkverk fyrir Kennaraháskólann sem er tilvalið að skoða í Stakkahlíðinni. Hér á Listasafninu má sjá smærri verk í mósaík og áhugavert er að sjá tengingu mósaíkverkanna við máluð verk í fyrri salnum. Mósaíkið sýnir okkur abstrakt formrannsóknir Valtýs. Sem fyrr segir nam Valtýr mósaík hjá Gino Severini í París og hafði áður dvalið í París í tvö ár samfellt með geómetríuna í hjarta.

Í mósaíkverkunum hefur svarti liturinn fangað athygli Valtýs

Í mósaíkverkunum hefur svarti liturinn fangað athygli Valtýs, hann er ekki útilokaður eins og til dæmis hjá flestum impressjónistum. Valtýr minnir að því leyti á Matisse, sem hafði sérstakan áhuga á svörtum á seinni stigum sköpunar sinnar. Eitt verk er í anda Matisse, þó ekki með tengingu við svarta litinn, en það minnir hugmyndalega á The Red Studio (1911). Hér er um að ræða verk sem sýnir vinnustofu Valtýs og mismunandi listsköpun hans (mynd inni í mynd) sem er ýmist fíguratíf, abstrakt eða eitthvað þar á milli.

Stundum hefur Valtýr verið alfarið abstrakt, stundum mjög fígúratífur, stundum mitt á milli og segja má að verk hans spanni ansi margar gerðir myndlistar og stíla

Litir og tilfinningar eru Valtý mikilvæg en Valtýr segir í viðtali í tengslum við sýningu á áttatíu og fjórum af eigin verkum í Norræna húsinu árið 1973, eins og lesa má um á veggjum á sýningunni sjálfri: „Ef ég ætti að defínera sjálfan mig þá myndi ég kalla mig rómantískan expressíónista“ og einnig:  „… ég er mjög litaglaður, stundum einum of.“ Um verk sín segir hann að þau séu „eins konar meðalvegur milli hins fígaratífa og non-fígúratífa. Öll myndlist er abstract og öll myndlist er fígúratíf“. Verk Valtýs eru afar mismunandi eftir tímabilum og þemum sem hann sveiflast á milli. Stundum hefur Valtýr verið alfarið abstrakt, stundum mjög fígúratífur, stundum mitt á milli og segja má að verk hans spanni ansi margar gerðir myndlistar og stíla, ekki eingöngu á vissum tímabilum heldur fæst hans ýmist við abstrakt eða fígúratífa listsköpun á sama tíma.

Yfirlitssýningin stendur til 26. mars. Hér gefst tækifæri til að fá gott yfirlit yfir verk Valtýs, hans litríka og fjölbreytta feril sem spannar marga áratugi, bæði á sviði myndsköpunar og listrænna skrifa. Ég mæli eindregið með að næla sér í eintak af yfirlitsbókinni sem nú er nýútkomin og kynnast betur góðum listamanni og listgagnrýnanda.

[fblike]