Að tengja heilahvelin

Bergsveinn Birgisson
Leitin að svarta víkingnum
Íslensk þýðing: Eva Hauksdóttir og Bergsveinn Birgisson
Bjartur, 2016

„Meistaraverk“, stendur á kápu með tilvísun í norska blaðið Aftenposten. Á bakhlið kápunnar segir: „Meira spennandi en tólf norskar glæpasögur til samans“, og þau orð ritaði Sverre Tusvig í Dag og tid. Þetta eru stór orð og sú sem þetta ritar, miðaldafræðingur og glæpasagnafíkill, strax komin í varnarstöðu. Auk þess er höfundurinn einn af mínum kæru fyrrverandi nemendum.

Bergsveinn Birgisson lauk BA prófi í íslensku og almennri bókmenntafræði frá Háskóla Íslands (1997) en hélt síðan til Noregs og lauk cand. mag. prófi í Ósló (1999), meistaraprófi í Björgvin (2001) og loks doktorsprófi í norrænum fræðum frá háskólanum í Björgvin (2008). Hann hefur verið afkastamikill á sviði fagurbókmennta. Eftir hann liggja tvær ljóðabækur Íslendingurinn (1992), Innrás liljanna (1997), skáldsögurnar Landslag er aldrei asnalegt (2003) og Svar við bréfi Helgu (2010), skáldfræðisagan Handbók um hugarfar kúa (2009). Svar við bréfi Helgu var tilnefnd til Íslensku bókmenntaverðlaunanna og naut mikilla vinsælda. Sögulega skáldsagan Geirmundar saga heljarskinns kom út 2015.

Þetta eru stór orð og sú sem þetta ritar, miðaldafræðingur og glæpasagnafíkill, strax komin í varnarstöðu.

Ég kynntist skáldinu/rithöfundinum Bergsveini fyrst þegar ég fékk hjá honum ljóðabókina Innrás liljanna. Í mörgum ljóðanna vinnur hann úr stefjum og minnum úr goðsögum og fornum kveðskap. Það kom því ekki á óvart að Bergsveinn myndi treysta enn böndin milli fræðimannsins og rithöfundarins. Bókin sem hér verður til umræðu kom fyrst út á norsku (Den svarte vikingen) 2013 hjá Spartacus Forlag AS, Oslo. Hún vakti mikla athygli og var tilnefnd til virtra bókmenntaverðlauna, Brageprisen. Íslenska þýðingin er aukin og  þar tekið tillit til nýrra rannsókna í fornleifafræði. Þessi bók kemur út á Íslandi í kjölfarið á Geirmundar sögu heljarskinns og við fylgjum sömu aðalpersónu í báðum bókunum, Geirmundi, forföður Bergsveins.

Bókin er víðfeðm í fleiri en einum skilningi. Lesandinn ferðast með persónum sögunnar frá Noregi til Síberíu, síðan til Írlands og loks til Íslands. Höfundur hefur sjálfur kannað sínar söguslóðir og mikil og vönduð rannsóknavinna liggur að baki. Öll frásögnin er spennandi leit. Hvers vegna var engin saga skrifuð af þessum manni sem sagður var vera göfugastur landnámsmanna, spyr Bergsveinn og spyr á þann hátt  að það vekur forvitni lesandans. Og af hverju þótti Geirmundur svona ljótur?
Á þeim tíma sem leið milli þess að Leitin að svarta víkingnum kom út á norsku og síðan í íslenskri þýðingu bætti Bergsveinn sjálfur úr söguskortinum og sendi frá sér skáldritið Geirmundar saga heljarskinns árið 2015. Sagan er sett fram eins og um raunverulega Íslendingasögu væri að ræða, gefna úr hjá Íslenzkum fornritum og með formála og skýringum líkt og tíðkaðist um miðja síðustu öld. Ég verð að viðurkenna að ég átti erfitt með að komast í samband við þessa bók og gæti tekið undir margt sem fram kemur hjá Þórdísi Eddu Jóhannsdóttur í umfjöllun hennar á Hugrás, 27. nóvember 2015. En ég er einnig sammála henni um að bókin er frumleg, einstök.

Öll frásögnin er spennandi leit. Hvers vegna var engin saga skrifuð af þessum manni sem sagður var vera göfugastur landnámsmanna, spyr Bergsveinn og spyr á þann hátt  að það vekur forvitni lesandans. Og af hverju þótti Geirmundur svona ljótur?

Leitin að svarta víkingnum skiptist í fjóra meginkafla sem helgaðir eru hverju landsvæði fyrir sig. Í fyrsta hluta, Átakanlegt upphaf, segir frá fæðingu og bernsku tvíburabræðranna Hámundar og Geirmundar. Konungurinn Hjör hafnar þeim vegna framandlegs útlits þeirra. Móðirin er ekki germönsk, hún er frá Bjarmalandi. Geirmundur er alinn upp með þrælum. Í þessum hluta er endurómur úr doktorsritgerð Bergsveins Inn i skaldens sinn (2008). Hann leiðir lesendur inn í heillandi heim dróttkvæða og hins forna skáldamáls. Þar dregur hann fram hvernig náttúran í fornri kveðskaparhefð er efniviður en ekki fyrirmynd. Í hugmyndaheimi samtímamanna Geirmundar sé markmiðið „að komast burt frá náttúrunni, finna griðastað frá henni.“ (72). Hann skýrir hvernig fagurfræði skáldamálsins fólst í árekstri andstæðna. Eins og hann bendir á í doktorsritgerð sinni eru myndir hjálpartæki til þess að muna. Kenningakerfi dróttkvæðanna skapaði slíkar hugarmyndir. Hann segir að minnistækni hafi hnignað með tilkomu kristindóms og ritmenningar. Hér má þó bæta því við að minnistækni var áfram þjálfuð á miðöldum eftir að ritmenning hafði fest rætur. Bók kom ekki í stað minnis heldur átti hún að vera því stuðnings.

Í gömlum sögum eru Bjarmalandsferðir miklar ævintýraferðir.  Í slíka för fer Geirmundur ásamt föður sínum og mönnum hans. Annar hluti bókarinnar, Út við ysta haf, er sannkölluð Bjarmalandsför þar sem reynir á þekkingu og innsæi höfundar. Í stuttu máli er Bergsveinn hér að leita að uppruna Geirmundar í móðurætt. Hún er bjarmnesk, en hverjir voru Bjarmar? Mörg þjóðabrot gætu rúmast undir þessi heiti og nú hefst æsispennandi leit. Líklega er best að leyfa þeim sem ekki hafa lesið bókina að taka þátt í leitinni með höfundi og gleðjast með honum þegar svarið finnst. En Bergsveinn dregur fram stóran hlut kvenna frá Norður-Síberíu í sögu Geirmundar, þær eru móðirin Ljúfvina, eiginkonan Illþurrka og dóttirin Ýri. Nöfnin hafa norrænir menn aðlagað sínum framburði. Þessi kafli er vandlega unnin frásögn af lifnaðarháttum þjóða við ysta haf, veiðum og mataræði. Hann gefur sér að konungurinn, faðir Geirmundar, hafi ætlað sér að koma honum fyrir í þessari miklu náttúruauðlind. En það fer á annan veg. Geirmundur er sóttur til Írlands.

Í landi blóðs og hunangs heitir Írlandskafli bókarinnar og geymir titillinn samskonar andstæður og spennu og forna skáldamálið, eins og Bergsveinn er búinn að benda á. Þarna er fjallað um valdabaráttu í Noregi og búferlaflutninga norrænna manna til Írlands. Í þessum hluta eru áhrifamiklar lýsingar á þrælaverslun. Hér leggur hann meðal annars út af vísu eftir 11. aldar skáldið Valgarð á Velli sem lýsir hlekkjaðri konu og bregður upp mynd af því  „hvernig hlekkirnir fleiðra hvíta hálsa kvennanna til blóðs.“ (218) Hann fellur ekki í þá gryfju að telja að skáldið hafi haft samúð með ambáttunum, eins og nútímalesandinn hefur óhjákvæmilega. Þrælahaldið er hluti af samtíma Geirmundar og rennir stoðum undir veldi hans síðar.

Hann skýrir söguleysið með því að Geirmundur hafi ekki fallið að íslensku upphafsmýtunni um jafningjasamfélagið.

Loks liggur leiðin til Íslands í kaflanum Frá veiðistöð til sögueyjar. Geirmundur nemur land og byggir upp veldi sitt við Breiðafjörð. Hér, eins og annars staðar í bókinni, lýsir Bergsveinn kunnáttusamlega staðháttum og hversdagslífi. Hann dregur fram hvernig auður og völd Geirmundar byggðu á veiðum, lýsisvinnslu, æðardún og kornrækt. Nóg var af þrælum. Spurningin sem borin var upp í byrjun sögunnar er nú orðin brýn. Hvers vegna var engin saga skrifuð? Þó var Skarð höfuðból hans og vel ritfærir menn tengdust Skarði síðar. Hann skýrir söguleysið með því að Geirmundur hafi ekki fallið að íslensku upphafsmýtunni um jafningjasamfélagið. Hér styðst Bergsveinn við fornleifarannsóknir sem sýna lagskiptara og aristókratískara samfélag en skriflegar heimildir um landnámið.

Hér má sjá fjögur stutt norsk myndskeið þar sem farið er myndrænt yfir aðstæður og ferðir Geirmundar.

Verður Leitin að svarta víkingnum sannfærandi saga? Bergsveinn segir frá því hvernig hann hafi eitt sinn setið við rúmstokk dóttur sinnar og lesið fyrir hana bók um Babar fílakonung. Föðurnum verður það á að segja söguna tómt bull, ekki geti fílar sofið í náttfötum eða drukkið te. „Ef maður trúir því gengur það“, segir dóttirin. (88). Orð hennar verða föðurnum tilefni til hugleiðinga um aðferðir hans. Hann ætlar sér að segja röksögu (lat. argumentum), þar sem leyfilegt sé að skálda í eyður án þess að snúa baki við sagnfræðinni. Í lokaorðum sínum segir Bergsveinn að bókin sé „formtilraun, viðleitni til að brúa bilið milli fræðimanns og rithöfundar og nota bæði heilahvelin samtímis.“ (328)  

Í lokaorðum sínum segir Bergsveinn að bókin sé „formtilraun, viðleitni til að brúa bilið milli fræðimanns og rithöfundar og nota bæði heilahvelin samtímis.“

Hæfileiki hans til þess að segja sögu veldur því að þessi efnismikla frásögn verður hvergi þurr eða leiðinleg, hún er skemmtileg, skýr og ljós. Sömuleiðis beitir Bergsveinn víðtækri þekkingu sinni á norrænni menningu en leitar líka fanga hjá fræðimönnum af öðrum fræðasviðum, svo sem mannfræði, erfðafræði, sjávarlíffræði og fornleifafræði. Ég hef ekki beinlínis haft áhuga á sagnfræðilegum efnivið Íslendingasagna en gat ekki annað en hrifist af heillandi frásögn Bergsveins. Hún er saga þar sem rýnt er í upphaf Íslandsbyggðar og blöndun norrænna manna við þjóðflokka frá Norður-Síberíu.

Í bókinni er fjöldi ljósmynda, skýringarmynda og uppdrátta, ítarleg heimildaskrá, nafnaskrá og aftanmálsgreinar. Skemmtilega stílfærðar teikningar myndlistarmannsins Kjartans Halls marka skil á milli aðalkafla. Ég saknaði reyndar greinar Sverris Jakobssonar „Óþekkti konungurinn. Sagnir um Harald hárfagra.“[1]

Þetta er persónuleg frásögn, höfundurinn leitar sér upplýsinga um forföður sinn sem hann heyrði sagt frá þegar hann var barn að aldri. Hann segir sögur af ættmennum sínum sem kallast á við sögu Geirmundar. Þetta er því líka saga fræðimannsins og rithöfundarins, umhugsunarverð fyrir alla þá sem fást við hugvísindi. Bergsveinn segir á einum stað, í ímynduðu samtali við Geirmund:

Ég hef aflað mér menntunar til þess að verða lærdómsmaður í tungu þinni og lestri fornrita en enginn kærir sig lengur  um slíkt. Þeir segja bókvit af því tagi ekki nógu gagnlegt núorðið; ég hef veðjað á rangan hest. Fræðigreinin mín er að deyja út og ég var satt að segja atvinnulaus þegar mér datt í hug að ég gæti haldið þessu áfram eitthvað lengur og sótt um styrki og skrifað bók um þig, þar sem ég hafði svo lengi velt lífi þínu fyrir mér. Ég hugsaði það sem minn svanasöng áður en ég legði þessi fræði á hilluna … (117).

Það er líklegt að ég taki Geirmundar sögu heljarskinns  fram aftur.

Er ekki helsta markmið allra vísinda að auka skilning okkar á sjálfum okkur og umhverfi okkar? Hugvísindin gera það. Skáldskapurinn líka. Það er orðið ljóst að þeir varnarmúrar sem ritdómarinn reyndi að reisa í byrjun skrifa eru löngu hrundir. Miðaldafræðingurinn og spennusagnafíkillinn hefur fengið mikið fyrir sinn snúð. Það er líklegt að ég taki Geirmundar sögu heljarskinns  fram aftur.[line][1] Ný saga, 11 (1999), 38 – 53.

[fblike]