Guðbrandsstofnun á Hólum í Hjaltadal stendur um þessar mundir að ráðstefnuröð undir fyrirsögninni „Hvernig metum við hið ómetanlega?“ Tvær ráðstefnur eru þegar að baki. Á þeirri fyrri sem haldin var vorið 2015 var fjallað um náttúruna og auðlindirnar. Á hinni síðari sem haldin var í vor var á hinn bóginn fjallað um menninguna. Framundan eru að minnst kosti tvær í viðbót. Næst (vorið 2017) verður fjallað um trúna og síðar hið „hið góða líf“.
Mörg álitamál
Auðvitað vekur spurningin „Hvernig metum við hið ómetanlega?“ og viðfangsefnin fjögur: náttúra, menning, trú og „hið góða líf?“ fjölmörg álitamál.
Er eitthvað til sem er ómetanlegt í nútímanum? Er ekki mögulegt að meta flest til fjár nú á dögum og ef ekki er mögulegt að meta eitthvað í beinhörðum peningum er þá ekki hægt að setja á það annars konar verðmiða sem vísar til einhverrar annarrar valútu? Voru það ekki mistök að fjalla um náttúruna og auðlindirnar saman á fyrstu ráðstefnunni? Sé náttúran ómetanleg eru auðlindirnar það tæplega.[pullquote type=”left”]Ef eitthvað skyldi nú vera til sem við þrátt fyrir allt sættumst á að sé ómetanlegt er spurningin sjálf þá ekki merkingarlaus? [/pullquote]Eru þær ekki einmitt auðlindir vegna þess að mögulegt er að meta þær eða afrakstur þeirra til fjár? Ef eitthvað skyldi nú vera til sem við þrátt fyrir allt sættumst á að sé ómetanlegt er spurningin sjálf þá ekki merkingarlaus? Er trúin einhvers virði nema þá í augum hinna trúuðu? Hljóta aðrir ekki frekar að líta á hana sem úrelt ef ekki beinlínis skaðlegt fyrirbæri? Í hvaða merkingu er hún þá ómetanleg? Og loks: Í hverju felst „hið góða líf“? Er það líf fræga, ríka og fallega fólksins í neyslusamfélögum Vesturlanda eða er hægt að lifa góðu lífi á annan máta, til dæmis við skort, skerta andlega eða líkamlega getu eða við aðrar þær aðstæður sem setja okkur alvarlegar skorður?
Auðvitað eru ráðstefnurnar haldnar til að ræða álitamál af þessu tagi og ýmis önnur sem upp koma við samvinnu ólíkra stofnana, samtaka og einstaklinga en ráðstefnurnar eru skipulagðar í samvinnu við ýmsa aðila sem láta sig viðfangsefnið hverju sinni varða.
Orðræða peninganna
Á ráðstefnunum sem nú eru að baki hafa margir frummælendur og þátttakendur orðið sammála um að orðræða peningaaflanna nýtist til að sækja málstað sinn andspænis stjórnmálamönnum, hagsmunaaðilum og almenningsálitinu sem oftar en ekki er tekist á um í umræðu um náttúru og menningu.
Hver svo sem afstaðan hefur verið til nýtingar eða friðunar á náttúrunni og auðlindum hennar eða menningarinnar og einstakra menningarlegra fyrirbæra hefur fólk sem sé sammælst um að meira eða minna hagfræðilegt mat á þessum sviðum þjóni tilgangi. Þannig var talið gagnlegt á fyrstu ráðstefnunni að reikna út hvaða beinar og óbeinar tekjur megi hafa af ósnertum víðáttum, landslagi sem hvergi er rofið af háspennulínu eða öðru framandi mannvirki, straumvatni sem fellur frá upptökum til ósa án stíflu eða hvaða öðrum náttúrugæðum sem er. Í þessu sambandi var til dæmis bent á að ferðaiðnaðurinn gæti líklega til lengri tíma skilað meiri arði en orkuiðnaðurinn. Einnig þótti gagnlegt á ráðstefnunni í vor að bera fjölda beinna eða afleiddra starfa og annan þjóðhagslegan ávinning sem rekja má til menningar saman við þau störf og hagnað sem stóriðjan skapar.
Mat á eigin forsendum
Ugglaust er alveg rétt að á sviðum náttúru og menningar í víðasta skilningi verður að hugsa og skiptast á skoðunum á svipuðum brautum og gert er á öðrum sviðum í því kapítalíska neyslusamfélagi sem við Íslendingar höfum búið okkur. En hvað svo sem segja má um gildismat okkar á upphöfnum stundum er það fyrst og fremst hugarfar (hag)vaxtarins sem við höfum alið með okkur síðan við stukkum inn í tækniöldina.
[pullquote type=”left”]Það er þó áleitin spurning hvort í því felist ekki uppgjöf ef við látum staðar numið í hinni hagspekilegu umræðu um þau fyrirbæri sem okkur flestum eru hvað dýrmætust eins og náttúran, menningin, „hið góða líf“ og að margra mati einnig trúin?[/pullquote]Það er þó áleitin spurning hvort í því felist ekki uppgjöf ef við látum staðar numið í hinni hagspekilegu umræðu um þau fyrirbæri sem okkur flestum eru hvað dýrmætust eins og náttúran, menningin, „hið góða líf“ og að margra mati einnig trúin? Það er ekki hvað síst markmið Guðbrandsstofnunar með ráðstefnuröðinni að þróa orðræðu sem gerir mögulegt að tala um, vega og meta öll þessi fyrirbæri á þeirra eigin forsendum. Slík orðræða getur vissulega orðið vísir að nýju, fjölbreyttara og frjórra mati á náttúru, menningu, trú og „góðu lífi“ en tíðkast hefur á síðari tímum. — Endurmat af slíku tagi er forsenda þess að við getum breytt lífsháttum okkar og notið náttúru, menningar, trúar og „hins góða lífs“ til fulls þrátt fyrir að okkur geti svo áfram greint á um raunverulegt gildi hvers um sig.
Er menning valkostur?
Auðvitað eru margir möguleikar á að umrita spurninguna „Hvernig metum við hið ómetanlega?“ og ræða um gildi til dæmis menningarinnar á hennar eigin forsendum. Ein leið felst í að spyrja hvort menning sé valkostur sem við getum valið að nýta okkur eða njóta hvert og eitt á sinn hátt við breytilegar aðstæður lífsins eða hvort hún sé okkur þvert á móti lífsnauðsynleg.
[pullquote type=”right”]Menningarpenninn Carl-Göran Ekerwald leit til dæmis svo á að menningin væri fyrst og fremst sjálfsbjargarhvöt mannsins, hæli sem fólk leitar í þegar það stendur frammi fyrir aðstæðum sem ógna lífsgæðum þess og jafnvel lífi.[/pullquote]Svarið við þeirri spurningu veltur fyrst og fremst á því hvað við teljum að felist í menningu. Ef menning felst eingöngu í bókmenntum, tónlist, myndlist og öðru slíku — jafnvel klassískum bókmenntum og listum — er hún augljóslega valkostur sem mögulegt er að velja eða hafna að eigin vild. Þá er líka auðvelt að meta menninguna til fjár enda lýtur hún þá að mestu venjulegum markaðslögmálum.
En svo er líka mögulegt að líta menninguna allt öðrum augum. Menningarpenninn Carl-Göran Ekerwald leit til dæmis svo á að menningin væri fyrst og fremst sjálfsbjargarhvöt mannsins, hæli sem fólk leitar í þegar það stendur frammi fyrir aðstæðum sem ógna lífsgæðum þess og jafnvel lífi. Þar á meðal nefndi hann til dæmis tilbreytingarleysi vegna, veikinda, atvinnuleysis eða firrtra atvinnuhátta, ofbeldi eða aðrar aðstæður sem svipta lífið og tilveruna merkingu og tilgangi.[i]
Lífsnauðsynleg menning
Við getum velt því fyrir okkur hvar fólk lifi nú um stundir við ómanneskjulegastar og tilgangslausastar aðstæður. Á því er að sönnu hægt að hafa ýmsar skoðanir en í mínum huga er þær að finna í þeim fjölmörgu flóttamannabúðum sem risið hafa á útmörkum Evrópu á síðustu misserum. Þar dvelur nú fólk þúsundum saman sem flúið hefur vonlausar og jafnvel lífshættulegar aðstæður í von um betra líf í álfu allsnægtanna en hafnaði í forgörðum helvítis. Við þær aðstæður sem í slíkum búðum ríkja felast eðlileg mannleg viðbrögð í meiri eða minni áfallaröskun sem við höfum öll einhverja reynslu af. Við slíkar aðstæður verður tilfinningin fyrir tilgangsleysi mannlegrar tilveru hvað ágengust, við lömumst, leitum inn á við, einangrum okkur eftir bestu getu frá umheiminum og leitum skjóls.
En jafnvel í svartnætti vonleysis og depurðar bráir af okkur að minnsta kosti stund og stund. Hvað gerist þá? Þá tengist maður manni. Tekið er að rifja upp löngu liðin atvik, sögur eru sagðar, farið er með stef og hendingar, sungið er lag, börn bregða á leik. Þetta er menning í sinni hreinræktuðu mynd að mati Ekerwalds og þeirra sem deila mati hans að einhverju leyti. — Menning í þessum skilningi er ekki valkostur. Hún er grunnþáttur í mannlegri tilveru sem ekki verður skertur nema alvarlegt tómarúm myndist og lífsgæðum okkar verði stefnt í voða.
Menning sem aflvaki
Þessa mynd má svo færa inn í eðlilegri aðstæður. Menningin í þeirri merkingu sem mörg okkar veljum að nýta okkur að meira eða minna leyti en önnur helga líf sitt og krafta, sparimenningin, er í raun framhald af og sama eðlis og menningin í þeirri merkingu sem hér var rakin til Carl-Göran Ekerwalds, það er minning sem sjálfsbjargarhvöt.
[pullquote type=”left”]Samfélag án menningar og menningarstofnana; leikhúsa, hljómsveita, bókasafna, sýningarsala og ámóta staða sem við hvert og eitt getum látið okkur í léttu rúmi liggja við eðlilegar aðstæður er í raun snautt samfélag og vart búið til að mæta áföllum.[/pullquote]Samfélag án menningar og menningarstofnana; leikhúsa, hljómsveita, bókasafna, sýningarsala og ámóta staða sem við hvert og eitt getum látið okkur í léttu rúmi liggja við eðlilegar aðstæður er í raun snautt samfélag og vart búið til að mæta áföllum. Menningarstofnanir eru mikilvægar aflstöðvar í sérhverju samfélagi. Til menningarinnar sem þar er iðkuð sækjum við flest með einhverju móti kraft og þrótt í tilbreytingarleysi og tilgangleysi hverdagsins. Þangað sækjum við líka flest það sem raunverulega stendur með okkur þegar á reynir og okkur er sjálfum ógnað frammi fyrir áföllum lífsins. Hver man ekki eftir að hafa þá leitað athvarfs í einhverri reynslu sem rekja má til þess sem við í daglegu tali flokkum undir menningu? Höfum við ekki við erfiðar aðstæður horfið aftur til bókmennta- eða myndverka, tónlistar eða ljóðs sem rekið hefur á fjörur okkar einhvers staðar á lífsleiðinni og við lært eða lagt á minnið án þess að vera meðvituð um það fyrr en á reynir?
Líku máli gegnir um víðernin og hina ósnortnu náttúru og í hugum margra okkar einnig trúna. Allt er þetta, náttúran, menningin og trúin, órofa þættir í „hinu góða lífi“ sem við keppum öll að þótt hlutföllin verði að sönnu mismunandi hjá okkur hverju og einu þegar við reynum að skapa okkur gott líf.
Ráðstefnuröð Guðbrandsstofnunar um spurninguna „Hvernig metum við hið ómetnanlega?“ hjálpar vonandi til að dýpka umræðuna um gildi náttúru, menningar, trúar og „hins góða lífs“ á forsendum þessara fyrirbæra sjálfra óháð markaðslögmálum og peningahyggju. [line][i] Carl-Göran Ekerwald, „Vi goda européer“. Om det europeiska kulturarvet, Stokkhólmi: Rabén Prisma, 1995, bls. 9.
Ljósmynd ofan við grein: Sóley Stefánsdóttir
Um höfundinn
[fblike]
Deila