Furðuveröld á kunnuglegum slóðum

Valter Hugo Mᾶe
Afmennskun
Þýðandi Guðlaug Rún Margeirsdóttir
Sagarana, 2016

Skáldsagan Afmennskun (p. A deshumanizaҫᾶo), eftir portúgalska rithöfundinn Valter Hugo Mᾶe, kom nýverið út á íslensku hjá Sagarana útgáfunni í Reykjavík, sem Luciano Dutra stýrir svo ötullega. Þýðandi verksins er Guðlaug Rún Margeirsdóttir.

Í skáldsögunni er sögð saga ungrar stúlku, Halldóru, sem kölluð er Halla, og býr ásamt foreldrum sínum í útjaðri lítils þorps á afskekktum stað á Vestfjörðum. Hún deilir lífi sínu með lesandanum en það mótast mjög af auðugu ímyndunarafli og því að sætta sig við dauða tvíburasystur sinnar, Sigríðar. „Þau sögðu mér að þau myndu gróðursetja hana. […]. Við vorum tvíburasystur. Spegilmynd hvor annarrar. Allt í kring um mig tvístraðist við dauða hennar“ (7). Átök aðalpersónunnar, barnsins, og tilraunir til að skilja umhverfi sitt, nýjar aðstæður og hlutverk leggjast þungt á hana. „Móðir mín myndi ekki fyrirgefa mér nein mistök“ (7).

Líf hennar mótast mjög af auðugu ímyndunarafli og því að sætta sig við dauða tvíburasystur sinnar.

Í fyrri hluta bókarinnar kynnist lesandinn smám saman hugarvíli og angist stúlkunnar. Hvernig getur hún haldið áfram að vera í sambandi við systur sína, hvað átti hún til bragðs að taka þegar móðir hennar hélt á beittum hníf og „lét hnífsblaðið gæla við brjóst sitt“ (12) eða faðir hennar fór ekki á sjó heldur „dyttaði bara að“ (13)? Hún brýtur heilann þar sem hún situr við leiði Sigríðar. „Fólk var farið að tala um dánu systurnar. Sú sem var meira dáin og sú minna dáin“ (11). Samtímis persónugerist umhverfi stúlkunnar því: „Einmana manneskjur vita að það er eitthvað í vatninu, í steininum, í vindinum, í eldinum. Að það er eitthvað á jörðinni.“ (13). Brekkurnar í kringum bæinn, klettabeltin, gilið, hafið, hvalirnir, kindurnar og fuglarnir fylgjast með og hlusta.

Lesandinn kynnist fólkinu í lífi Höllu. Þessum örfáu manneskjum sem allar eru mótaðar af missi, sársauka og afskræmdum hugmyndum – ranghugmyndum – um tilgang lífsins og tilvist mannsins. Sorgin umlykur allt og alla. Það gerir þögnin einnig. Móðir stúlkunnar skaðar sig, sker sig. Faðir hennar semur raunarljóð sem hann les upphátt en gefur hvergi út. Síðar kynnumst við Einari, einfara og einfeldningi sem „segir barnalega hluti“ (87). Samræður Einars og Höllu endurspegla hins vegar háheimspekilegar vangaveltur um lífið og tilveruna. „Hún er tólf ára“ (69), hann rauðbirkinn þurs á þrítugsaldri. Bæði eru einstæðingar og finna huggun hvort í öðru. „Hann strauk mér léttilega og þefaði eins og hann ætlaði að smakka á mér. […] Ég sagði honum frá öllu. Sérstaklega frá afdráttarlausum fyrirskipunum systur minnar. […] Hann strauk mér fram og til baka. Blés. Kitlaði mig. Síðan byrjaði hann að kyssa mig. […] Ég var ekki nógu gömul til að eiga kærasta og Einar var miklu eldri“ (48). „Það sem gerðist okkar á milli var eins og eitthvað án nafns. Ég gæti aldrei elskað Einar“ (56).

Þögn, aðskilnaður og einvera ráða lífi allra sögupersóna þar sem tjáningarmátinn eru hálfkveðnar vísur og hugsanir sem ekki eru færðar í orð.

Og hið óumflýjanlega gerist. Barnið verður barnshafandi. „Faðir minn sagði ekki neitt þegar hann kom inn. Hann fékk sér í glas og móðir mín líka. Þau sátu við borðið og drukku þegjandi, eins og þau væru ekki fær um að tala. Ég fór. Sá að þau voru orðin full“ (59). Þögn, aðskilnaður og einvera ráða lífi allra sögupersóna þar sem tjáningarmátinn eru hálfkveðnar vísur og hugsanir sem ekki eru færðar í orð. Móðirin fer að ímynda sér að óléttan sé tilkomin vegna sifjaspella. Halla þvertekur fyrir það en segir ekki til Einars. Langtímum situr hún á leiði systur sinnar og ímyndar sér að þær flétti saman fingur. Hún berst við að hafa „ekki eigin sjálfsmynd“, að vera tvíburi dauðans“, lifa „full ótta“ og sífellt „skelfingu lostin“ (66). Hún gerir fátt annað en að „fóðra dýrin í fjósinu, fara upp að gróðursetta barninu, horfa á sjóinn og þegja“ (67). „Ég lifði í mínum einmanaleika og sorg“ (68).

Lífið sem kviknaði að vori, dafnaði yfir sumartímann, slokknaði í vetrarbyrjun. Halla tekur ótímabæra sótt og „illa lyktandi vatnið“ rennur úr henni „í kekkjum eins og það væri illa soðið“ (82). „Allir fengu að vita að ég var með dauðann í örmunum […] Nokkur grömm af barni […] „krumpuðum, örsmáum líkama“ (83). Hún nefnir hann Hilmar Einarsson og Halldóruson „og samþykkti ekki lengur að vera barn“ (85).

Í seinni hluta skáldsögu Mᾶe er sögð sagan af samlífi og sambýli Höllu og Einars í herbergiskytru safnaðarheimilis sveitarinnar, samræðum þeirra sem mótast af afskræmingu einangrunar og einmanaleika. Annar vetur gengur í garð. „Það var þá [sem] ég „sætti mig við Einar. Fíllinn og maurinn. Strokkur og Geysir“ (128).

Þessi ljúfsára, á köflum óhugnanlega, birtingarmynd einangrunar, missis og samskiptaleysis ber vott um innsæi.

Sjálf reynir hún með aðstoð  Einars að trúa því að sveinbarnið dvelji hjá Sigríði og að dauðinn sé eitthvað gott svo hann verði hamingjusamur. Mᾶe gælir við hugmyndir Ortega y Gassett, eins og þær birtast í ritgerðinni „Afmennskun listarinnar“ (sp. „Deshumanización del arte“, 1925), um einskonar blæjur sem lagðar eru yfir sannleikann, yfir bitran veruleikann, en ná ekki að má hann út. Hann ber við hvert sem litið er. Vetrarhörkurnar auka á einangrun. Allt er ófært. Enginn á ferð, engin samskipti og andleg áþján magnast í hvítri auðninni. Móðirin, faðirinn, Einar og Halla dvelja langdvölum í eigin hugarheimi, eigin hugarórum og túlkun á tilverunni. Aðalpersónur skáldsögunnar einangrast í afdölum sínum en ígrunda útgönguleiðir. Einar fær minnið og hefndarþorsti blossar upp. Fólk er brennt inni, aðrir munda riffilinn á sama tíma og enn aðrir halda til fjalla.

Þessi ljúfsára, á köflum óhugnanlega, birtingarmynd einangrunar, missis og samskiptaleysis ber vott um innsæi. Hún er borin á borð af kærleika, skilningi og óttablandinni virðingu. Viðbrögð íbúanna við örlögum sínum eru trúverðug, sammannleg, enda staðfestir höfundur í eftirmála að þegar hann fæddist „hafði Casimiro bróðir minn dáið“ (157) og „að bók þessi er skrítin ástarjátning“. Hún sé hins vegar hans „einlægasta ástarjátning til Vestfjarða“ (158).

[fblike]