Bergsveinn Birgisson Geirmundar saga heljarskinnsÞað er sannarlega mikið verk og margbrotið sem Bergsveinn Birgisson sendir frá sér í ár. Í Geirmundar sögu heljarskinns fetar hann ótroðnar slóðir og er ástæða til að taka hattinn ofan fyrir áræðni og frumleika höfundar með þessu verki. Bergsveinn er eins og vel er þekkt bæði skáld og fræðimaður og hér bræðir hann saman þessar tvær hliðar með því að skrifa nýja Íslendingasögu og klæðir hana kunnuglegum búningi Íslenzkra fornrita ef frá er talin kápan. Þetta verður ljóst strax á titilsíðunni þar sem fram kemur að Bergsveinn Birgisson hafi „búið til prentunar“ líkt og útgefendur hjá Hinu íslenzka fornritafélagi gera jafnan. Þá tekur við tæpra 70 blaðsíðna lærður formáli að fornritaútgáfusið áður en sagan sjálf tekur við. Uppsetning er öll hin sama og hjá Íslenzkum fornritum, það á jafnt við um leturgerð, neðanmálsgreinar og blaðsíðutal. Stafsetning er raunar aðeins nútímalegri en hjá fornritafélaginu og miðað er við málstig um 1400 samkvæmt formála en ekki miðja 13. öld eins og vant er.
Bjartur, 2015
Af þessum sökum er erfitt annað en að lesandi setji sig í svipaðar stellingar og þegar útgáfur Íslenzkra fornrita eru lesnar, sérstaklega í formálanum sem er mjög hefðbundinn og stenst að mestu þær kröfur sem gerðar eru til slíkra formála, sérstaklega framan af þar sem fjallað er um varðveittar heimildir um Geirmund heljarskinn og þann heim sem hann tilheyrir. Heimildir um Geirmund eru þó ekki ríkulegar. Í Landnámu, bæði Sturlubók og Hauksbók, er Geirmundur sagður göfgastur allra landnámsmanna á Íslandi og að hann hafi jafnan haft áttatíu manns með sér. Bergsveinn bendir á í formálanum að af þessum sökum sé einkennilegt hve lítið heimildir geta hans annars og setur fram þá tilgátu að Geirmundur hafi ekki fallið að þeirri mýtu sem sagnaritarar hafi viljað búa til um upphaf Íslandsbyggðar (ix–x).
… höfundur vill að lesandi taki þátt í blekkingarleik um uppruna og tilurð sögunnar sjálfrar.Bergsveinn setur söguna fram á þann hátt að höfundur hennar hafi verið þekktur, Brandur príror í Flateyjarklaustri. Handrit sögunnar varðveittist í uppskrift Magnúsar Þórhallssonar sem er m.a. þekktur fyrir að hafa skrifað hluta Flateyjarbókar. Í eftirmála er því lýst hvernig Þorlákur biskup hafnaði bókinni og því hafi hún ekki verið þekkt en varðveist mann fram af manni í sömu fjölskyldunni. Um 1940 á Svanur Kjerúlf að hafa komist í handritið og afritað það en allstaðar mætt lokuðum dyrum hjá ráðandi bókmenntapáfum þess tíma sem neituðu að gefa söguna út. Þessari þrautagöngu Svans er lýst á skoplegan hátt í formálanum. Uppskrift Svans er síðan sú sem útgefandinn Bergsveinn lætur prenta.
Við lestur skáldsagna er jafnan talið að höfundur og lesandi geri með sér ósýnilegan samning um að lesandi bægi frá sér tortryggni (willing suspension of disbelief) og taki upp tvöfalt sjónarhorn. Þetta mætti með einföldun skýra þannig að þó að við vitum að Lína langsokkur sé rauðhærð vitum við um leið að hún hefur aldrei verið til nema í sögum. Í sögunni af Geirmundi reynir töluvert á þennan samning því að höfundur vill að lesandi taki þátt í blekkingarleik um uppruna og tilurð sögunnar sjálfrar.
Línan milli tilgerðar og snilli verður hér hárfín og höfundur dansar á henni. Líklega fer það talsvert eftir lesanda hvoru megin höfundurinn lendir.Með því að setja þessa „týndu sögu“, eða söguna „sem Ísland vildi ekki“ eins og stendur á bókakápunni, í form fræðirits tekur höfundur talsverða áhættu. Línan milli tilgerðar og snilli verður hér hárfín og höfundur dansar á henni. Líklega fer það talsvert eftir lesanda hvoru megin höfundurinn lendir. Sem dæmi má nefna neðanmálsgreinar í sögunni sjálfri sem sumar eru gagnlegar viðbótarupplýsingar um staðhætti og örnefni eða vísanir í aðrar heimildir um sama efni en ankannalegar verða þær sem eru athugasemdir um fólk sem ekki er getið í öðrum heimildum (nmgr. 1, bls. 97) eða orð sem ekki eru þekkt annars staðar (nmgr. 1, bls. 105). Þarna reynir verulega á að lesandi geti bægt frá sér tortryggni því að sagan er ekki forn texti í sama skilningi og t.d. Landnámabók eða aðrar Íslendingasögur. Þá er að auki í hæsta lagi undarleg tilfinning sem fylgir því að lesa í formála sögunnar bókmenntalega greiningu höfundar á sögunni sem hann skrifaði. Lesendur eru þannig hvað eftir annað í óvenjulegri stöðu og Bergsveinn minnir á hve lestur skáldsagna er oft áreynslulaus því að form flestra skáldsagna er fastmótað.
Það væri hægt að rita margt fleira um form sögunnar sem og formála hennar en verður hér staðar numið og vikið að sjálfri Geirmundar sögu heljarskinns. Líkt og í mörgum Íslendingasögum hefst sagan á forsögu aðalhetjunnar en Geirmundur fæðist ekki fyrr en í 15. kafla. Fyrstu kaflar sögunnar er í raun endursögð og viðbætt Hálfs saga og Hálfsrekka en þeirri sögu lýkur einmitt á því að greina frá fæðingu þeirra bræðra Geirmundar og Hámundar sem eru synir Hjörs sonar Hálfs. Efni sögunnar er um margt hefðbundið fyrir Íslendingasögu, sagt er frá deilum, ferðum og afrekum. Sagan er hins vegar nokkuð köflótt og stundum er eins og hún sé í tilvistarkreppu, einkum framan af. Margar lýsingar eru yfirdrifnar og hlaðnar þannig að sagan er eins og ágætasta paródía á fornsögu. Sem dæmi má nefna bráðfyndna upptalningu á bls. 22–23 þar sem fjölmargir koma við sögu og allir bera skopleg auknefni. Þá er einnig sprenghlægileg frásögnin af dvergunum á bls. 132–133 sem vinna það afrek að koma Geirmundi til að hlæja með kostulegum leikþáttum. Þá er og eins og sums staðar hafi höfundur haft forna samheitaorðabók við höndina og lagt sig fram um að nota eins óhefðbundinn orðaforða og kostur gafst sem er stundum fyndið en stundum tilgerðarlegt.
Annars staðar er sagan nokkuð hefðbundin. Segir frá landnámi Geirmundar, geysilegum afköstum hans og miklum uppgangi í þeim anda sem þekkist úr Íslendingasögum. Á hinn bóginn stenst sagan vart samanburð við Íslendingasögur. Ástæður þess að Íslendingasögur eru sígildar eru margar og sitt sýnist líklega hverjum. Ég tel að meginástæðan felist í því að lesendur og áheyrendur á öllum tíma geta á einhvern hátt skilið persónurnar, sögurnar lýsa að mörgu leyti sammannlegri reynslu og tilfinningum. Sögurnar eru auðvitað líka fyndnar, tragískar, gróteskar og ofbeldisfullar sem eykur afþreyingagildi þeirra en listin er ekki síst fólgin í tilfinningalífi persónanna. Bergsveini tekst ágætlega að ná fram þessum áhrifum í persónu Geirmundar, sérstaklega í nokkrum áhrifamiklum lýsingum á einmanaleika og þunglyndi. Að öðru leyti eru persónur óeftirminnilegar og margar hverjar andstyggilegar. Margt hið lágkúrulegasta í mannlegri tilvist kemur upp í sögunni, auk grótesks ofbeldis má nefna ofbeldisfullt kynlíf, nauðganir, barnaníð, mannát og rækilegar lýsingar á saur og öðrum líkamsvessum. Ekkert af þessu gerir sögunni gagn.
Við lesturinn velti ég því lengi fyrir mér hver markhópur sögunnar ætti að vera ef hann hefur þá verið skilgreindur. Niðurstaðan mín er sú að hún er sennilega ekki ætluð ungum konum og geldur höfundur þess að ég er einmitt ung kona.Við lesturinn velti ég því lengi fyrir mér hver markhópur sögunnar ætti að vera ef hann hefur þá verið skilgreindur. Niðurstaðan mín er sú að hún er sennilega ekki ætluð ungum konum og geldur höfundur þess að ég er einmitt ung kona. Víst er vel þekkt að konur eru aukapersónur í Íslendingasögum og er höfundum 13. aldar að mörgu leyti fyrirgefið vegna tímans en af þeim verður þó ekki tekið að margar eftirminnilegar konur eru frægar úr íslenskum miðaldabókmenntum. Þær hafa oft og tíðum mikil áhrif á rás atburða og njóta virðingar. Konur í Geirmundar sögu heljarskinns virðast ekki hafa annan tilgang en svala girnd og greddu karlmanna og ganga með börnin þeirra. Fyrstu kaflar bókarinnar eru að auki drifnir áfram af girnd karlmanna og vandræðum sem hljótast þar af. Frá þessu er sagt í gamansömum tón. Öllu verri eru lýsingar á samskiptum Geirmundar við hitt kynið. Vissulega eru þekktar frásagnir úr íslenskum miðaldabókmenntum sem eru klúrar en þær einkennast oft af skrauthvörfum og meira gefið í skyn en sagt berum orðum. Þetta kann að hljóma teprulega en í Geirmundar sögu eru lýsingarnar groddalegar og ósmekklegar – og það þrátt fyrir að svæsnasta lýsingin hafi samkvæmt höfundi verið „uppskafin“ í handritinu og því ólæsileg (148). Sama hve mikið þessar lýsingar kunna mögulega að endurspegla raunveruleika 10. aldarinnar er erfitt að fyrirgefa þessa framsetningu. Fyrst að höfundar á 13. öld gerðu konum hærra undir höfði en hér er lýst hví ætti nútímamaður, með frelsi til þess að skrifa söguna nákvæmlega eins og hann vill, ekki að nýta tækifærið og flétta áhugaverðar kvenpersónur frá 10. öld inn í söguna?[/x_text]
Um höfundinn
Deila