Slagorð mótmælanna í Íran „Kona, líf, frelsi” hafa hrifið fólk um heim allan og leitt til endurmats á heimspekilegum og fræðilegum viðhorfum. Það hefur gerst með því að endurvekja algild viðmið sem við fyrstu sýn virðast á skjön við sérstöðu Írans, en íranskar konur sem áttu að vera huldar í menningu „svörtu skikkjunnar (chador)“ hafa lyft hulunni af marglitri tilveru sinni. Með því að andæfa hinni þröngu sýn á „við andspænis þeim“ hafa þær minnt konur um víða veröld á að þær eigi allar eitthvað sameiginlegt. „Konan“ er ekki tilbúningur eins og hefur verið haldið fram þrátt fyrir að hver og ein þeirra hafi það á valdi sínu að skrifa frásögn sem byggir á hennar eigin upplifun til að lýsa hvernig hugtakið „kona“ getur raungerst í næstum hverjum einasta einstaklingi. Eins og röð af trjám í skógi sem virðast eins úr fjarlægð hafa konur í Íran sýnt liti sína og margbreytileika þegar nær er komið. Í dag virðist engin efast um að fyrir sérhvert tré sem er fellt er einhver þarna úti sem heyrir það. Á götum Teheran, stórborganna og smábæjanna, er alltaf einhver sem nær að festa á filmu grimmd og ofbeldi stjórnvalda sem telja sig vera fulltrúa „Guðs“ og „Sannleikans“. Með hjálp tækninnar er alltaf einhver á staðnum til að afhjúpa lygar þeirra, til að útiloka afneitun, efa eða hvaða réttlætingu sem er. Heimur sýndarveruleika er ekki lengur sýndarveruleiki heldur staður þar sem sannleikur finnst. Hinn harði veruleiki opinbers lífs á götum úti gegnsýrir hið persónulega og einkalíf á samfélagsmiðlunum.
Hvað hefur gerst má spyrja? Hafa þær alltaf verið svona hugrakkar og ákveðnar í afstöðu sinni og athöfnum? Eða hafa árin í þögn getið af sér nýja kynslóð? Kannski er það hvort tveggja. Konur í Íran hafa undanfarna fjóra áratugi aldrei verið algerlega þöglar eða óvirkar. Hreyfing þeirra hefur gengið í bylgjum, færst fram og hörfað. Konur voru fyrsti hópurinn sem sem barðist gegn tilraunum Khomeinis til þess að þröngva upp á þær íslömskum reglum eins og “lögboðinni slæðu (hejob)” aðeins 35 dögum eftir komu hans til landsins í mars 1979. Það sem er nýtt í dag í Íran er að konur hafa stuðning flestra, karla og kvenna, að meðtöldum þeim sem eru með trúarlegan, hefðbundinn eða dreifbýlis bakgrunn. Þau öll virðast styðja kröfur íranskra kvenna eða þeim stafar alla vega ekki ógn af kjarki þeirra sem brenna slæðurnar sínar opinberlega.
Kröfur þeirra eru afar einfaldar og árétta grundvallar mannréttindi sem öll geta tengt við út um allan heim. Það átakanlega við þetta er vanvirðing réttinda kvenna í Íran. Skorturinn, vöntunin, þetta „það” sem er ekki þarna, og einkum viðbrögð yngri kynslóða Írana við þessu „gapi” hafa vakið fólk til umhugsunar. Í dag eru þúsundir mótmælenda í Íran að hætta lífi sínu fyrir mannhelgi, réttindi kvenna, jafnrétti, valfrelsi, virðingu fyrir einkalífi, einstaklingsfrelsi, lýðræði, frelsi, … og venjulegu lífi.
Í dag hefur æska Írans gert fólki út um heim allan kleift að skilja að samfélagsleg og siðferðileg gildi eru ekki öll afstæð. Heimurinn hefur verið minntur á mikilvægi nokkurra algildra, sammannlegra gilda. Fólki hefur lærst að vera næmt á menningarlegan mismun án þess að vera með siðferðilegan tvískinnung. Mannleg reynsla sýnir að sammannleg gildi leika mikilvægt hlutverk í að færa fólk nær hverju öðru og vekja samkennd og hluttekningu. Hvort sem það er hæfnin til að skilja og finna til með öðrum sem býr að baki þörfinni fyrir sameiginleg gildi eða því er einmitt öfugt farið þá er ekki hægt að hafna vægi þess að eiga sér sammannleg gildi. En vitaskuld geta gildi breyst, verið endurskoðuð og endurskilgreind.
Mótmælin í Íran hafa neytt marga til að endurhugsa og endurmeta sumar ráðandi kenningar og hugmyndir. Hugrekki írönsku mótmælendanna, einkum kvenna og ungmenna sem hætta lífi sínu á götum úti til að krefjast virðingar fyrir mannlegri reisn og berjast fyrir grundvallar réttindum, krefur greinendur, að meðtöldum fræðimönnum og rannsakendum, um að hugsa enn dýpra á meðan fylgst er með hinni hörðu baráttu fólks í Íran. Aðgerðir mótmælenda segja meira en þúsund orð sem krefur kenningasmiði og greinendur um að sjá hve flókin mál eru og að setja fram kenningar og greiningar sem eru ekki bara flóknari heldur einnig heiðarlegar.
Með því að brenna slæður sínar opinberlega hafa íranskar konur varpað fram eftirfarandi spurningu til allra sem kæra sig um að hlusta: hvers vegna hefur heimurinn á undanförnum 40 árum lokað augum fyrir stöðu kvenna í Íran með því að leiða hjá sér orðið „lögboðið” í lögum hins íslamska lýðveldis um „lögboðna slæðu”? Það má spyrja áfram hvers vegna réttur kvenna á öðrum stöðum í heiminum til þess að velja (til dæmis þungunarrof) hefur verið virtur, og yfirráð stjórnvalda yfir líkömum kvenna hafa verið fordæmd, en ekki í Íran? Hverjar eru staðalmyndirnar og for-dómarnir um menningu Miðausturlanda? Það er erfitt að sjá muninn á því að vera næm á aðstæður og vera með tvískinnung. Með öðrum orðum, er einhver munur á því að vera næm á menningarmismun og vera með yfirlætislega góðvild?
Heiðarlegt og vandað fræðafólk og hugsuðir eiga auðveldar með að greina á milli þarfar á endurmati, endurskoðun eða endurskilgreiningu algildra viðmiða annars vegar og höfnun möguleika þess að hafa algild viðmið hins vegar. Heiðarlegt og vel þenkjandi fræðafólk myndi ekki hika við að spyrja erfiðra en mikilvægra spurninga eins og hvaða kenningar og orðræða hafa auðveldað opinberan málflutning íslamska lýðveldisins, bæði innan og utan akademíunnar? Var það menningarleg afstæðishyggja, oríentalismi eða hvort tveggja? Hvað með síðnýlenduhyggjukenningar? Hafa þær átt þátt í að réttlæta slíkt „innfætt” (e. indigenous) en engu að síður hrottafengið stjórnarfyrirkomulag?
Eftir að Edward Said birti bók sína um orientalisma árið 1978, árinu á undan írönsku byltingunni, hefur heimurinn, einkum innan akademíunnar, einbeitt sér að augljósum rótum orientialisma, sem eru Vesturveldin, bandarísk heimsvaldastefna og gömlu evrópsku nýlenduveldin. Samfara höfnun Evrópumiðjuhyggju var farið ofan í saumana á algildishæfi gilda eins og mannréttinda, einstaklingsfrelsis og jafnréttis kynjanna. Á meðan öll athyglin bendist að nýlenduveldnunum og yfirgangi þeirra gátu staðbundin kúgandi stjórnvöld eins og íslömsk stjórn Írans leikið lausum hala. Var ekki þar með barninu hent út með baðvatninu? Með því að segjast á móti heimasvaldastefnu og vestrinu þurftu þau ekki að sæta ábyrgð og axla ábyrgð á voðaverkum frömdum af kúgurum sem héldu um stjórntaumana. Mælskufræði and-heimsvaldastefnu hefur hlíft stjórnvöldum í Íran í minnst fjóra áratugi.
Lagatextinn eftir Shervin, Baraye (sem þýðir “fyrir …” eða “af því”) hefur orðið að nokkurs konar stofnskrá írönsku mótmælanna með því að tjá merkingu, innihald og markmið þeirra. Milljónir manns út um allan heim skildu og heilluðust af laginu eftir að það fór sem eldur í sinu um samfélagsmiðlana aðeins viku eftir dauða Mahsa Amini. Lagið tjáir ástæðurnar fyrir mótmælunum í Íran. Með því að ígrunda anda mótmælanna, bæði að formi og innihaldi, er lagatextinn saminn upp úr tístum fólks sem nefnir ástæður þess að það mótmælir. Hinn hæfileikaríki Shervin nær með þessu lagi að kjarna hugmyndir sem sýna margbreytileika málefnanna sem brenna á fólki í Íran, allt frá mismunun kynjanna til kúgunar minnihlutahópa, frá fátækt og skorti til dýraréttinda og umhverfismála.
Þegar litið er á viðbrögð heimsins við mótmælunum í Íran, hvernig þau blása anda í brjóst, vekja aðdáun og styðjandi viðbrögð þá má velta fyrir sér hvernig hægt sé að finna til samkenndar með þessari hreyfingu án þess að eiga sér sameiginleg gildi um mennsku, mannlega þjáningu, fátækt, mismunum, umhverfisvernd og réttindi dýra? Hvort sem maður trúir að sameiginleg gildi veki samkennd og hluttekningu eða hvort það séu þessar tilfinningar sem geri það þá hefur mannfólk þörf til að skapa einhver sameiginleg gildi og það er eitthvert samband þarna á milli. Það efast engin um að loftslagshlýnun eða Covid ógni öllum en hvers vegna gerum við ráð fyrir að rasismi, sexismi og harðstjórnir geti einungis valdið staðbundnum skaða. Íslamska lýðveldið hefur einnig eyðilagt ár, fljót, villt dýralíf og skóga sem og líf margra kvenna og karla, innan og utan Írans í nokkrar kynslóðir. Vegna þvermenningarlegra gilda þá má réttlæta virka þáttöku „borgara heimsins” í hvaða samfélagslegum, pólitískum og umhverfisverndarhreyfingum sem er, allt frá baráttu gegn aðskilnaðarstefnunni í Suður Afríku til mótmæla gegn kynjamismunun í Íran.
Þegar kúrdískar konur réttu kyndilinn „Kona, líf, frelsi” („Zhenn, Zhyann, Azadi”) áfram til fólks í öðrum landshlutum Írans þá efaðist engin um að virðing fyrir konum og gildi lífs og frelsis stæðu ofar menningarmismun þeirra á milli. Raunin er nefnilega sú að ákallið um að virða „konur, líf og frelsi” hefur sameinað Írani og skapað fordæmalausa einingu og samstöðu meðal þeirra. Öll sem hafa sótt Íran heim geta borið vitni um að Íranir eru jafn margbreytilegir og hin ólíku landsvæði frá skógum og rísökrum Gilland og Mazandaran við Kaspíahaf til pálmatrjánna í Khuzestan við Persaflóa, frá snæviþöktum tindum Damavand sem sjást frá hverju götuhörni í Teheran til Baluchistan eða heitustu eyðimerkur í mið-Íran. Töfrar slagorðsinsn „kona, líf, frelsi” liggja í getu þess til að skapa einingu þrátt fyrir margbreytileika fólks með því fara handan hans. Slagorðið slær ekki aðeins í gegn og sýnir hvernig samfélagsvitund Írana hefur eflst heldur hrífur það æ fleiri Írani með í baráttuna. Íranskar konur fagna lífinu og lýsa sig frjálsar með að brenna slæður sínar og dansa kringum eldana. Hin magnþrungnu tengsl milli hinna þriggja sammannlegu gilda „konu, lífs, frelsis” hafa skapað ímyndaðan stað, “paradís” sem gæti orðið að raunveruleika á götum Írans.
Lagatexti Shervins, Baraye:
Fyrir dansinn á götunum
Fyrir að vera hrædd við að kyssast
Fyrir systur mína, systur þína, systur okkar
Fyrir umbreytingu gamalla gilda
Fyrir skömm fátæktar
Fyrir þrána eftir venjulegu lífi
Fyrir barnaþrælkun og brostna drauma þeirra
Fyrir þetta harðstjórnar-hagkerfi
Fyrir þetta mengaða loft
Fyrir dauð tré borgar okkar
Fyrir væntanlegan útdauða asíska blettatígursins
Fyrir saklausa hunda sem hafa verið bannaðir
Fyrir óstöðvandi tárin
Fyrir að endurtaka þetta augnablik
Fyrir brosandi andlitin
Fyrir námsmennina (í grunn- og framhaldsskólum)
Fyrir framtíð þeirra
Fyrir þessa uppáþvinguðu trú
Fyrir fangelsaða menntamenn
Fyrir afghönsku krakkana
Fyrir öll þessi óteljandi „fyrir”
Fyrir merkingarlaus slagorð
Fyrir rústir þessara veikbyggðu húsa
Fyrir frið í sálinni
Fyrir sólarupprás eftir langa nótt
Fyrir svefnpillurnar og svefnlausar nætur okkar
Fyrir mann, ættjörð og velmegun
Fyrir stúlkuna sem óskar sér þess að vera drengur
Fyrir konu, líf, frelsi.
Fyrir frelsi.
Sjá hér flutning Shervins á laginu:
Sharare Sharoki, doktorsnemi í heimspeki við Hugvísindasvið Háskóla Íslands.