Milli lífs og dauða

Einar Kárason
Opið haf
Mál og menning, 2022

Þegar ég var smá bjó móðurafi minn í kjallaranum hjá okkur. Skáldskapur var hans líf og yndi en hann var einnig töluvert fyrir svokallaðan „þjóðlegan fróðleik“ og kannski þá fyrst og fremst áhugamaður um hrakningasögur sem hann, nær blindur, lét okkur systkin lesa fyrir sig. Ég þó sýnu minnst enda minnst, en þó situr ýmislegt eftir af þessu, titlar eins og Hrakningar á heiðavegum, og sögur um slys og mannshvörf sem komu svo upp í kollinn á ferðalögum um landið, ekki síst lengst upp í óbyggðum, þar sem allt gat gerst. Þessar sögur ræktuðu þannig með manni tilfinningu fyrir hættum landsins, ólu með manni ótta við að villast í þoku eða við að týnast í vályndum veðrum. Hrakningasögur eru mjög þjóðleg bókmenntagrein, rækilega bundin landinu og hafinu, sem enn nýtur töluverðra vinsælda, eins og Útkalls-bókaflokkur Óttars Sveinssonar er ágætt dæmi um.

Í síðustu verkum sínum hefur Einar Kárason fetað þessar slóðir hrakninga og slysa, í Stormfuglum (2018) og Þung ský (2021), og hann er á sömu slóðum í nýjustu bókinni Opið haf. Allar eru þetta ákaflega vel smíðaðar nóvellur byggðar á þekktum atburðum úr sögunni, sjó- og flugslysum, og Opið haf segir frá fræknu og vel þekktu sundi (og göngu) Guðlaugs Friðþórssonar þegar hann bjargast af báti sem sökk undan Heimaey. Frásagnarformið er nokkuð ólíkt því sem gerist í hefðbundnum slysasögum því hér er vopnum skáldskaparins beitt til að lýsa hugarlífi þeirra sem eru staddir í miðju atburðanna.

Eins ogí Stormfuglum, þá gerist Opið haf mitt í öldurótinu og þetta sjónarhorn gerir það að verkum að þótt við þekkjum vel hvernig fer fyrir aðalsöguhetjunni þá eru spennuþrungnir kaflar sem grípa lesandann, enda veit sá sem sjónarhornið er bundið við ekki hvort hann muni hafa þetta af eða ekki. Þannig eru, einkum í upphafi og undir lokin, dramatískir kaflar og átakanlegir, en það er ekki síst millibilsástandið, kaflarnir þar sem aðalsöguhetjan bara syndir og syndir og er hvorki hólpinn né sokkinn í sæ, sem eru áhrifamiklir. Hann stendur á þröskuldi milli heima, heimurinn eins og hann var er horfinn, báturinn sokkinn, vinir og vinnufélagar drukknaðir, hann veit að hann kemst ekki til baka, en hann hefur ekki náð landi og er því ekki víst hvort hann komist yfir þröskuldinn til nýs lífs. Hvað er þar til ráða? Hvernig á að lifa af eitthvað sem enginn hefur lifað af? Á hvaða undarlegu slóðir leitar hugurinn á þessu endalausa sundi í óbærilegum kulda? Auðvitað sækir að honum það sem honum finnst hann eiga óuppgert, en þar eru það ekki bara stóru málin – ástin sem aldrei almennilega varð eða harmur foreldranna, sem leita á hann, heldur líka algjörleg hversdagslegir hlutir úr dagsins amstri; smávægilegt rifrildi við vin, mótorhjólið sem hann hafði lofað að kaupa. Til að bægja burt lífshættunni, dauðanum og sorginni, hamast hann við að reyna að muna eitthvað skemmtilegt, mútar sjálfum sér með gamansemi til að halda áfram að synda og rifjar upp vægast sagt léttvæga aulabrandara og ýmiss konar Eyjasögur og vísur. Þannig er sýnt hvernig mitt í ógnvænlegum aðstæðum þá er hversdagurinn þrátt fyrir allt fyrirferðarmikill, og það er hann sem er haldreipið, heldur honum lífsins megin við þröskuldinn.

Þessir kaflar minntu mig á sérkennilega senu úr hrakningamyndinni Touching the Void  (Kevin Macdonald, 2003). Sú mynd segir af fjallgöngumanni sem bjargast úr hrikalegum aðstæðum og í þessari senu fær aðalsöguhetjan á heilann lagið „Brown Girl in the Ring“ með Boney M, sem honum finnst algjörlega óþolandi lag og hugsunin sem heldur honum gangandi á síðustu metrunum er sú að hann geti ekki endað ævina með þessi ósköp hringlandi í kollinum.

Í aðstæðum sem þessum lendir fólk oft í einhvers konar óráði og alls ekki alltaf ljóst hvað er veruleiki og hvað ímyndun. Þessu millibilsástandi er lýst á einkar sannfærandi hátt og það er í raun eitt af leiðarstefjum sögunnar, því sagan hefst þar sem hann er vakinn þegar báturinn er að sökkva. Þetta ástand sem við erum í milli svefns og vöku, þar sem við vitum ekki í þennan heim né annan, býður uppá tilvistarlegar spurningar, vangaveltur um líf milli heima, um reynd og ímyndun eins og mörg dæmi úr bókmenntasögunni sanna. Okkar maður er aleinn úti á hafi, hvergi sála sem getur rétt honum hjálparhönd – en í dýraríkinu finnur hann þó ákveðna huggun; hann spjallar við múkka, höfrunga, seli og sauðfé. Og það „bætti sálarástandið að hafa þessa samfylgd“ (63).

En hvernig á að takast á við þessi áföll þegar í land er komið, þegar maður er hólpinn? Á okkar tímum er gríðarleg áhersla og trú á lækningamátt þess að segja frá, að segja sögu sína, að bera vitni. Marc Augé hefur hins vegar bent á að „skyldan til að muna“ sé ekki endilega þeirra sem hafa komist af, það sé ekki hægt að krefjast þess að þeir þurfi að rifja upp aftur og aftur hörmulega atburði, heldur að þeirra skylda sé fyrst og fremst að lifa af.[1] Aðalpersónan í Opnu hafi er heldur ekki hrifinn af þeirri athygli sem hann fær. Hann rifjar upp þegar hann flúði ásamt fjölskyldu sinni gosið í Heimaey og allir vildu tala við hann „bara af því að hann var úr Eyjum og hafði þurft að flýja heimili sitt“. Honum fannst „athyglin vond“ (88). Og þegar honum er sagt á spítalanum þar sem hann er að jafna sig eftir volkið að það sé „varla talað um annað í þjóðfélaginu“, það líst „honum einhvernveginn ekki alveg á“ (119). Saga hans er saga af hörmungum þar sem allir fórust nema hann og þegar honum er óskað til hamingju með afrekið blasti það við honum „að það sem gerðist þessa nótt var auðvitað harmleikur, fjórir ungir menn og allt góðir vinir hans höfðu dáið, og hlaut ekki að blasa við að sú óhamingja væri einhvern veginn stærri en þótt einn hefði lifað af?“ (121).  

Eitt sinn var ég spurð af írskri samstarfskonu sem hafði lesið þó nokkuð af íslenskum glæpasögum, ekki síst eftir Arnald Indriðason, hvort að mannshvarfið væri álíka klisja í íslenskum bókmenntum og kaþólski presturinn í írskum. Ég svaraði því neitandi, sagði þetta vera þvert á móti það sem við öll óttuðumst. Þar sem þetta samtal átti sér stað í fyrsta sinn sem við hittumst, þá var hún ekki alveg viss hvort hún ætti að taka mig alvarlega (reyndar er hún ekki ein um það svona almennt séð). Þess vegna, nokkrum árum eftir þennan fund, þegar við voru saman á ráðstefnu nú í vor og sátum yfir dönskum bjór í lok dags ásamt þremur íslenskum fyrirlesurum þá nefndi hún þetta á ný og þegar nánar var að gáð kom í ljós að allar höfðu þær sögur úr sinni fjölskyldu eða sínu umhverfi af mannshvörfum, gömlum sem nýjum.

Þannig eru mannshvörf, skipsskaðar og hrakningar á heiðavegum hluti af sameiginlegu minni samfélagsins. Marion Lerner ræðir um varðveisluhlutverk skrifa Pálma Hannessonar sem tekur sögur sem hafa varðveist í munnlegri geymd og færir á bók sem verða þá hluti af menningarlegu minni samfélagsins. Marion nefnir að tilgangurinn hafi meðal annars verið sá að „heiðra þessar hvunndagshetjur sem slíkar og  bregða upp mynd af þeim sem íslenskum þjóðhetjum, holdgervingum lífsvilja og þrautseigju þjóðarinnar“.[2] Skáldskapur gegnir líka mikilvægu hlutverki í minnismenningu þjóða, því eins og Ann Rigney hefur bent á, þá eru skáldsögur „hreyfanleg minnismerki.“ [3]  Þannig má segja að þessar sögur Einars verði hluti af minningunni um þessa atburði, þó á annan veg en í verkum Pálma, því að hér er ekki verið að búa til þjóðhetjur. Þess í stað setur skáldskapurinn lesandann inn í aðstæður sem hann myndi aldrei vera í að öðrum kosti (vonandi), þar sem hann lýsir hugsanagangi og innra lífi hversdagslegs fólks í skelfilegum aðstæðum. Með því bætist ný vídd við þekkingu okkar á atburðunum og minningunni um þá.

Gunnþórunn Guðmundsdóttir, prófessor við Íslensku- og menningardeild Háskóla Íslands.

---

[1] Marc Augé, Les formes de l‘oublie, (París: Payot et Rivages, 1998), bls. 87.

[2] Marion Lerner, „Staðir og menningarlegt minni: Ferðalýsingar og vörður,“ Ritið (2013) (1): 9-28, bls. 8.

[3] Ann Rigney, „Portable Monuments: Literature, Cultural Memory, and the Case of Jeanie Deans,“ Poetics Today (2004) 25 (2): 361–396.